Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Ён зноў вярнуўся ў кабiнэт. Прыбiраць зь нiзкага столiка нiчога ня стаў, стомлена апусьцiўся ў крэсла за пiсьмовы стол. Уключаная настольная лямпа асьвяцiла вольны ад папераў кавалак стала... Надта мутарна было на душы ў прафэсара, вялiкi сумнеў тачыў яго ўсё болей - дык проста цi не заходзiў Красьнянскi? А што, калi ў гэты час ён ужо сядзiць у КГБ i апiсвае iхную тут гутарку? Цi, можа, запiсаў усё на магнiтафон i заўтра аднясе ў вядомы дом на праспэкце? У такiм выпадку, адзiн паратунак - апярэдзiць самому. Iнакш яму пэўны капец - i працы, i кар'еры. А то i жыцьцю. Але зноў жа
- як напiсаць? А калi тое яму толькi здаецца, а Красьнянскi ўсё - па сваёй чалавечай шчырасьцi, па дабрынi...
Праклятае становiшча, яго адчуваў Скварыш кожнаю мазгавой зьвiлiнай, кожным кончыкам нэрваў. Усё здавалася: трэба нешта прыдумаць, нешта зрабiць, набрысьцi на якое выйсьце. I ён думаў, напружваў мазгi, а выйсьця не знаходзiлася. Цi яго не было наогул? Але ж такога не могло стацца, усё ж павiнна быць нейкае выйсьце.
Ён зноў пачаў блукаць па кватэры, паласатай дарожкай пратупаў да зачыненых на два замкi, абабiтых цыратай дзьвярэй, павярнуўся назад. Зь вялiкага календара на сьцяне ад Новага году звыкла ўсьмiхалася яму прыгожанькая японка, нiжай чарнелi два шэрагi лiчбаў летняга месяца. Чорная пара, праклятыя месяцы, падумаў прафэсар, колькi яны задалi турбот, перажыванак, пакутнай няпэўнасьцi. Калi парткамiсiя ЦК, куды ён зьвярнуўся, зацьвердзiць ягонае выключэньне, дык будзе канец. Кранты! Няўжо такое магчыма?
А чаму б i не?
Выключылi ж з партыi дацэнта Кулiковiча, неблагога разумнага чалавека, вэтэрана вайны, толькi за тое, што той выступiў на сходзе супраць уводу савецкiх войскаў у Чэхаславаччыну i ня ўзяў сваё выступленьне назад, калi яго паклiкалi ў гаркам. Не павiнiўся. Зрэшты, выключылi нават не за гэта, а быццам знайшлi, што, будучы ў нямецкiм палоне, ён ня надта добра сябе паводзiў. Раскрылi тое менавiта пасьля ягонага выступленьня на партыйным сходзе, а раней быццам таго ня ведалi. I згарэў дацэнт. Казалi, пасьля таго ўладкаваўся грузчыкам на агароднiнавую базу, iншай працы ў горадзе яму не знайшлося. Пасьля некуды зьехаў. А можа, зьвезьлi.
У вiтальнi ляжаў мяккi санлявы прыцемак, трохi адблiскваў паркет ля кабiнэту i ён пачаў тупаць сюды-туды - пяць крокаў ад дзьвярэй да люстэрка i столькi ж назад. У тапках на дарожцы было зручна i зусiм цiха. Цiкава, цi дазваляюць у турме хадзiць у тапках, унутрана паморшчыўшыся, падумаў прафэсар. У яго даўно былi хворыя ногi, i дома ён заўжды стараўся карыстацца тапкамi. Але пра турму ён, вядома, дарма падумаў. Ня трэба загадзя каркаць на сваю галаву.
Хадзiць так - узад-уперад - нават спадабалася, усё ж гэты занятак ад чагось адцягваў, даваў працу нагам. I ён прыпамятаў, як некалi малым хлопчыкам упершыню ўбачыў у заапарку мядзьведзя, што ў сваёй клетцы гэтак жа тупаў сюды-туды. Тады ён аж пашкадаваў касалапага небараку, мабыць, таму дужа мутарна, i ён гэтак цэлыя гадзiны тупае й тупае. Цяпер сам цi ня ў гэткiм становiшчы. У клетцы. Толькi яму цi паспачувае хто? Апроч хiба гэтага асьпiранта Красьнянскага.
Задаў яму клопату Красьнянскi.
Усё ж, мабыць, трэба напiсаць. Ня можа таго быць, каб гэты асьпiрант, зь якiм у яго не было нiякiх адносiн, апроч чыста службовых, так ужо растаў ад спачуваньня да яго бяды i прыехаў адно суцешыць зь iншага канца гораду. Каб паспачуваць толькi. Сьпярша прафэсар падумаў, што ён па якой патрэбе, можа, папрасiць грошай цi пахадайнiчаць перад кiм? Цi наконт кватэры (такiх просьбаў ён меў цi ня кожнага месяца)? Але не. Нiчога не прасiў Красьнянскi, так i сказаў: толькi каб давесьцi сваю чалавечую падзяку за праўду i сумленнасьць. За праўду? Добрая, вядома, штуковiна праўда для таго, хто яе спажывае, калi яна зьвернутая да нас. Але наша праўда... Во i тады ён выдаў два словы праўды, якiя, здаецца, спляжаць яму ўсё жыцьцё. Трэба ж было... Сапраўды, ён забыўся, што можна было што-нiшто сказаць аднаму, але ня больш. Калi ж цябе пачулi больш за аднаго, дык твая справа трэснула. Гэта пэўна.
Увогуле, справа была ў бутэльцы - праклятай бутэльцы, здаецца, армянскага, якую яны выпiлi ўтрох. Выпiвалi ня першы раз, пасьля парыльнi. Увечары некалькi чарак няблага спрыялi сасудам, распаранае цела, апаласнутае ў басэйне пры саўне, нiбы абнаўлялася, маладзела, зьнiкала назапашаная за тыдзень стома; лёгкi i спрытны рабiўся розум. Тая размова адбылася па дарозе да прыпынку тралейбуса. Яны закурылi, Бокач нешта памянуў пра Афган, яму штосьцi няпэўна адказаў Волахаў, i тады ён, Скварыш, прыпамятаў начную перадачу "Свабоды" i зь неўласьцiвай яму жвавасьцю пераказаў яе. Вядома, усё праз каньяк ды парыльню, iнакш бы, напэўна, ён змоўчаў. Бокач з Волахавым неяк хмурна паслухалi яго, на хадзе зацягваючыся цыгарэтамi, а ён яшчэ дадаў пра злачыннасьць тае вайны, за якую калiсьцi прыйдзецца некаму адказваць. Цяпер ламай галаву, хто зь iх двух стукнуў. Удала стукнуў, нiчога ня скажаш, узялiся за яго як мае быць. А з тых двух нiводзiн i не патэлефанаваў, нi слова болей не сказаў яму. Бы ня чулi й ня ведалi, што зь iм робiцца.
А можа, яны стукалi ўдвох? Хiба такое немагчыма? Што з таго, што сябры, што Бокач i Скварыш некалi вучылiся разам, а Волахаву дачку ён уладкоўваў у iнстытут - прасiў за яе дэкана, улагоджваў злую экзамэнатарку Папрышку, якая рэзала спрэс па фiзыцы. Паступiла дзеўчына, а яе бацька стаў ягоным сябрам, колькi бутэлек зь iм выпiлi - на сьвяты, у саўне, на рыбалцы. Мабыць жа, не павiнны ён яго гэтак прадаць? Але i Бокач не павiнны. Усё ж стары, шматгадовы сябра, некалi, яшчэ як былi бедныя студэнты, езьдзiлi ўлетку да ягонага бацькi на Вiцебшчыну, купалiся ў возеры i пiлi адмысловую бацькаву самагонку. Не павiнны Бокач яго прадаць. Ды вось прадаў. Хто з двух, мабыць, не дазнаесься нiколi.
Цяпер гэты Красьнянскi.
Дужа сьмелыя былi ягоныя думкi - i наконт Афганiстану, i наконт Беларусi зь яе ўшчэнт лёкайскiм парткiраўнiцтвам. I наконт Брэжнева нешта закiдваў. Перадражнiў, як той называе сябе па тэлефоне: "Паважаны Леанiд Iльiч слухае". Слухаючы тое, Скварыш сядзеў, бы на iголках, так было яму не пад настрой, ён усё iмкнуўся перавесьцi гаворку на iншае, - пытаўся пра сям'ю, пра жонку - не памагло. Што жонка, што зь ёй зробiцца, быў адказ. Але вось гэтая гонка ўзбраеньняў... Далася тая гадзiна Скварышу, аж спатнеў увесь, пакуль зачыняў за Красьнянскiм дзьверы.
Не, аднак жа, мусiць, ён яшчэ ня ў камэры-адзiночцы, каб так тупаць без канца па вiтальнi, i не мядзьведзь у клетцы. Усё ж у зальчыку было прастарней, Скварыш уключыў тэлевiзар i выцягся на канапе. Як засьвяцiўся экран зь нейкiм старым чорна-белым фiльмам, ён хацеў быў пераключыць канал на маскоўскi, ды паленаваўся ўставаць. Хвiлiну спрабаваў зразумець сэнс пафаснага дыялёгу двух рабочых - маладога, даўгашыяга, са старым вусатым, - ды хутка страцiў увагу, аддаўшыся ўсё тым жа сваiм беспрасьветным думкам. Мабыць, трэба ўсё напiсаць. Пакуль памятаў, пакуль што не забыўся. Бо забудзесься, а яны палiчаць утойваеш. Мабыць, у iх усё на ўлiку - i словы, i думкi, i намеры. На тое яны спэцыялiсты, у акадэмiях вучацца. Мабыць, у iх ёсьць кандыдаты i дактары такiх справаў - тайных палiцэйскiх справаў, каб яны спрахлi, як сказалi б на вёсцы. Ды ня спрахнуць - яны дасканаляцца год ад году, даходзячы да мастацтва. Як з гэтым ягоным даносам. Данёс нехта адзiн з двух цi, можа, абодва, i ён нiколi не дазнаецца, хто менавiта. I ён будзе абодвум пацiскаць рукi i маўчаць, баяцца пакрыўдзiць невiнаватага. Бо пакрыўдзяцца. Сам жа пакрыўдзiўся за адно толькi негрунтоўнае падозраньне. Але калi хто вiнаваты, даносчык, дык, мабыць, пакрыўдзiцца яшчэ болей, i ты будзеш прасiць у яго прабачэньня. Мiж тым, на экране былi ўжо не рабочыя ў камбiнэзонах, а трое дзяўчатак на беразе прыгожай летняй рачулкi, сярод маляўнiчай сельскай iдылii; на дзявочых галовах бялелi вяночкi з рамонкаў, дзяўчаткi трымалiся за рукi i, iдучы беражком, сьпявалi шчымлiвую песьню. Тварык адной зь iх дужа напомнiў кагось... Так, даўняе амаль трыццацiгадовае знаёмства... Здаецца, iмя яе было Валя. I ён быў нават трохi закаханы ў яе, у гэтую статную хахатушку, што неяк нечакана зьявiлася ў iхнай кампанii. Цяпер ужо цяжка i прыгадаць, хто прывёў яе - Бабкоў цi Сельмашынскi, два iхныя неразлучныя сябрукi, франтавiкi-ардэнаносцы, кандыдаты ў члены партыi, хлопцы канчалi iнстытут, сядзелi на дыплёмах i рыхтавалiся да прыёму ў члены. I менавiта ў той час органы завэрбавалi iх у сексоты. Але пара была пасьляваенная, яшчэ мела кошт франтавое сяброўства, i хлопцы амаль адначасна прызналiся адзiн аднаму пра тую вярбоўку. Падзiвiлiся, вядома, але падзiвiцца давялося яшчэ болей, калi першым заданьнем тых органаў Бабкову было нешта вызнаць пра бацькоў Сельмашынскага, а Сельмашынскаму - нешта дазнацца пра ягонага сябра. Сябры, вядома, згодна прасыгналiлi, але тыя сыгналы папярэдне абгаворвалiся i ўзгаднялiся мiж iмi, каб незнарок не нанесьцi шкоды адзiн аднаму. Мусiць, органы ўсё ж нешта западозрылi, i тады сярод iх паявiлася Валя, вясёленькая такая хахатушка ў вэльвэтавым жакецiку. Яна неяк спрытна ўлезла мiж хлопцамi ды так павяла сябе ў адносiнах да таго i другога, што тыя закахалiся ў яе абодва. А закахаўшыся, хутка паварагавалi, мабыць, ужо не ўзгаднялi свае сыгналы, пачалi пiсаць iнакш, чым раней. I сумна скончылася тое: абодва аднойчы зьнiклi, i нiхто зь iх агульных знаёмых ня мог сказаць куды. А Валя неяк сустрэлася Скварышу ў цягнiку Масква-Тбiлiсi, ехала з маленькай дачушкай, казала, туды пераводзяць па службе. А па якой службе, калi не сакрэт, пацiкавiўся ён. Ды так, па вайсковай, па лiнii мужа, сказала яна i адвяла позiрк. Можа, i па вайсковай, падумаў ён, але навошта тады заклапочана адводзiць позiрк? Ён i не заўважыў, як скончыўся фiльм i на экране апантана замiтусiлася срэбра, тады ён устаў i цiскануў выключальнiк. Час быў ня раньнi, мусiць, трэба было ўставаць i пiсаць. Усё, як было. Як, хто i што гаварыў. Хоць, зрэшты, амаль увесь час гаварыў Красьнянскi. Значыць, так i напiсаць. Але ж то - данос на Красьнянскага? А што ён мог зрабiць, што яшчэ напiсаць? Усё роўна той дасьць поўную справаздачу аб гэтай гаворцы. Няважна, у якой форме. Важна, каб тыя не падумалi, што ён нешта ўтойвае. Ня хоча раззбройвацца перад роднай партыяй. А так - калi ласка, ён паднiмае абедзьве рукi, ён здаецца. Сам, добраахвотна. Карайце, калi хочаце. А можа, усё ж памiлуеце? Праклятае гэта пачуцьцё надзеi на краi пагiбелi, гэты рудымэнт пячорнага аптымiзму. Ведаў жа, што не даруюць, спагоняць, як мае быць. А вось спадзяваўся... Ён ведаў, што менавiта схiльнасьцю чалавека да надзеi на лепшае выдатна карысталiся немцы-фашысты. Выганяючы людзей на зьнiшчэньне, яны клапацiлiся, каб тыя ўзялi каштоўныя рэчы i цёплую вопратку i харчу на трое сутак. У лягерах зьнiшчэньня iх сустракалi з аркестрам i перш-наперш вялi ў лазьню, на мэдагляд да квалiфiкаваных спэцыялiстаў, якiя па адным стралялi iм у патылiцу. На ростамеры. Яны ўмелi зрабiць, каб людзi па-дурному спадзявалiся да самай апошняй хвiлiны i паводзiлi сябе адпаведна з уласнай надзеяй. Мусiць, так сябе паводзiць будзе i ён. Мабыць, ужо асуджаны, а ўсё чапляецца - за партбiлет, за працу. Бо яны ж не гавораць, што заплянавалi яму. А яму хочацца як-небудзь выкараскацца з-пад iхнай навалы. А можа, а можа...
