Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)
- Можа, i так, - вымушана згадзiўся Едыгей. - Толькi ты не спяшайся. Падумай. Ну куды ты з гэткiмi малымi, што iх там чакае? Я як сам падумаю, страшна робiцца, што застануся тут без цябе...
А праз колькi дзён пасля гэтай размовы надарыўся яшчэ выпадак, калi ён выдаў сябе з галавой i доўга каяўся, мучыўся, не знаходзячы гэтаму апраўдання.
З той памятнай паездкi ў Кумбель, калi Эрмек, спалохаўшыся цырульнiка, не даў сябе пастрыгчы, прайшло шмат месяцаў. Хлопчык так i хадзiў патлаты, валасы даходзiлi ўжо яму да плеч i замiналi ў гульнях. Але стрыгчыся не хацеў, пакуль Казангап не ўгаварыў яго. Калi ж скончылася стрыжка, добрая Букей, каб суцешыць малога, сказала: "Паглядзi, якi чысценькi стаў", - дала яму люстэрка. Ды выйшла не так, як яна разлiчвала. Хлапчук зiрнуў, не пазнаў сябе i яшчэ больш зарумзаў. Такiм сплаканым вяла яго Зарыпа з Казангапавага двара, калi сустрэўся на сцежцы Едыгей.
Эрмек умомант вырваўся з матчыных рук i кiнуўся з плачам да Едыгея.
- Паглядзi, паглядзi, што яны зрабiлi са мной!
Едыгей падхапiў малога на рукi i, прыцiскаючы яго да сябе, усёй iстотай сваёй адгукнуўся на яго бяду, на яго безабароннасць i давер, нiбыта ўсё гэта адбылося з iм самiм, i нечакана для сябе самога пачаў цалаваць малога i гаварыць, прыгаворваць хрыплаватым ад горычы i пяшчоты голасам, не разумеючы, можа, сэнс сваiх слоў:
- Супакойся, родны мой! Не плач. Я нiкому не дам цябе ў крыўду, я буду табе за бацьку! Толькi не плач! - I зiрнуўшы на Зарыпу, якая стаяла перад iм уражаная, ён зразумеў, што перасяг нейкую забароненую рысу, i разгубiўся, паспяшаўся ад яе, з хлопчыкам на руках, мармычучы адны i тыя ж словы: - Не плач! Вось я зараз гэтаму Казангапу, вось я зараз яму пакажу! Вось я зараз!
Колькi дзён пасля таго Едыгей пазбягаў Зарыпу. Дый яна, як ён зразумеў, пазбягала сустрэч з iм. Каяўся Буранны Едыгей, што гэтак неасцярожна прагаварыўся, што збянтэжыў тым харошую жанчыну, у якой i без таго было даволi клапот. Але на ўсё жыццё запомнiў тое iмгненне, калi зайшлася ў iм душа ад пяшчоты да малога, запомнiў, якiмi поўнымi недаўмення i тугi вачамi глядзела на яго Зарыпа.
Ацiх на нейкi час Едыгей пасля гэтага выпадку, ўсё, што вымушаны быў у сабе затаiць, перанёс на Зарыпiных дзяцей. Ён бавiў з iмi кожную вольную хвiлiну, працягваючы расказваць, то паўтараючыся, то ўспамiнаючы нешта новае, усё пра мора ды пра мора, бо гэта было самай любiмай тэмай для iх. Пра чаек, пра рыб, пра пералётных птушак, пра аральскiя астравы, дзе жылi яшчэ такiя жывёлiны, якiх не пабачыш у iншых мясцiнах. I ўласная быль усё часцей прыгадвалася Едыгею, тое, пра што ён не расказваў бадай нiкому. Тым больш дзецям. Зналi пра тое толькi двое, ён i Укубала, але i памiж сабой яны нiколi не загаворвалi пра тое, пра свайго першынца, якi памёр. Каб ён быў жывы, гэты малеча, быў бы ён цяпер старэйшы нават за Казангапавага Сабiтжана гады на два. Ды не выжыў.
У пару той рыбацкай паласы, у маладыя гады, незадоўга да вайны перажылi яны з Укубалай дзiвосны выпадак. Такое здараецца, можа, аднойчы i нiколi не паўтараецца.
Едыгей памятае, як заўсёды хацелася яму як хутчэй вярнуцца з мора да Укубалы. Ён любiў яе. Ён ведаў, што яна яго таксама чакала. Больш жаданай жанчыны для яго тады не было. Яму здавалася часам, што ён iснуе толькi дзеля таго, каб увесь час думаць пра яе, накоплiваць у сабе пяшчоту мора i сонца затым, каб аддаваць ёй, жонцы, якая чакала яго, бо з гэтай аддачы вынiкала вялiкае шчасце, якое поўнiла абаiх. I калi яна адчула, што ў ёй нешта адбылося, што яна зацяжарыла, што скора быць ёй мацi, да ранейшага чакання мужа з мора дадалося яшчэ трывожлiвае чаканне дзiцяцi. Але ўсё адно то была найлепшая пара ў iх жыццi.
Аднойчы яна спытала яго, якая такая рыба алтын мекрэ: ледзь чула пра яе, але не бачыла. Ён сказаў ёй, што гэта вельмi рэдкая рыба з асятровых, глыбакаводная, даволi вялiкая, але знакамiтая яна найперш прыгажосцю: сама рыба сiнявата-рабая, а цемя, плаўнiк i грэбень на спiне - ад галавы да пачатку хваста - як з чыстага золата, дзiвосна гэтак блiшчыць i пералiваецца. Таму i завецца алтын мекрэ, залатая мекрэ, якая не кожнаму даецца ў рукi, але пра якую марыць кожны рыбак.
Наступным разам Укубала сказала, што ёй прыснiлася гэтая залатая мекрэ. Рыба нiбыта плавала наўкол яе, а яна спрабавала яе злавiць. Ёй надта хацелася злавiць тую рыбiну, а потым адпусцiць. Але абавязкова патрымаць тую рыбiну ў руцэ. Толькi рыбiна не давалася, i, прачнуўшыся, Укубала доўга не магла супакоiцца: ёй прыкра было, нiбыта i сапраўды нешта важнае абмiнула яе.
А Едыгей усё зразумеў, думаў пра тое неаднойчы ў моры, паставiўшы сабе мэтай здабыць залатую мекрэ, бо тое, што адчувала цяжарная Укубала, было падсвядомым, а значыцца i непадманным жаданнем.
Зiма ўжо наблiжалася. Арцель рыхтавалася да зiмовага промыслу, падлёднага лову з проламак. Але колькi нi даводзiлася Едыгею зiмой i летам лавiць з арцеллю рыбу, ён не чуў, каб залатая мекрэ трапляла калi ў сецi. Гэтую рыбiну даводзiлася калi-нiкалi ўзяць на кручок цi блешню, i то гэта лiчылася падзеяй. Пра тое гаварылi потым доўга i шматзначна.
Тым ранкам ён выправiўся ў мора, сказаўшы жонцы, што парыбачыць для дома, пакуль лёд яшчэ не стаў. Укубала адгаворвала яго, але ён настаяў на сваiм. Усе снасцi, усе неабходныя прычындалы ён старанна падрыхтаваў загадзя. Усё гэта было спарадкавана на носе лодкi. I сам як цяплей апрануўся i паплыў.
Дзень быў няпэўны, не зразумееш якi - асеннi цi перадзiмовы. Едыгей кiраваў у адкрытае мора, дзе, як ён меркаваў, i павiнны былi быць месцы сховаў залатой мекрэ. Усё, вядома, залежала ад шанцу, бо няма нiчога больш неспасцiжнага ў рыбацкiм рамястве, як лоўля на кручок. У душы Едыгей вельмi спадзяваўся, што яму павiнна пашанцаваць, бо выйшаў ён у мора не дзеля промыслу, як заўсёды, а дзеля прарочага сну цяжарнай жонкi.
Моцным весляром быў малады Едыгей. Нястомна, мерна грабучы вяслом, выводзiў ён лодку ў мора па хiсткiх, вiлястых хвалях. Такiя хвалi аральскiя рыбакi завуць iйрэк талкун - крывабокiмi хвалямi. Яны заўжды папярэднiчаюць шторму. Але самi па сабе не страшныя, i можна было не баючыся плыць у мора.
Меншаў бераг i скора стаў на даляглядзе бадай што рыскай. Хмары нерухома навiслi зверху, а нiзам браўся скавышлiвы вецер, моршчыў ваду.
Гадзiны праз две Едыгей спынiў лодку, узняў вёслы, заякарыўся i пачаў рыхтаваць снасцi. У яго былi дзве катушкi з бячэўкай, з самаробным прыстасаваннем для лескi. Адну леску ён прыладзiў на карме, бячэўка з грузiлам апусцiлася цераз рагацiну на стометровую глыбiню, а ў запасе заставалася яшчэ метраў з дваццаць. Другую зладкаваў такiм жа чынам на носе лодкi. I затым зноў узяў у рукi вёслы, каб трымаць лодку ў патрэбным становiшчы насуперак плынi i ветру. I сачыць, каб не зблыталiся лескi.
Цяпер можна было пiльнаваць i чакаць. Ён меркаваў, што менавiта ў такiх мясцiнах павiнна трапляцца гэтая рэдкая рыба. Доказаў таго не было, ён спадзяваўся на чуццё. I мо таму тым больш ён верыў, што рыбiна павiнна паявiцца. Без яе ён не мог вяртацца дамоў. Яна патрэбна была не дзеля забавы, а дзеля важнай у ягоным жыццi справы.
Рыба праз колькi часу дала аб сабе знаць. Але гэта была не тая рыба. Спачатку ён злавiў жэраха. Калi Едыгей яго цягнуў, ён ведаў, што гэта не залатая мекрэ. Не магло быць так, каб з самага пачатку патрапiла тая, жаданая. Едыгей згодны быў папрацаваць, пачакаць. Потым падчапiлася на кручок вялiзная марона, рыбiна нiшто сабе, мо найлепшая рыбiна. Яе, аглушыўшы, ён кiнуў на дно лодкi. На юшку, бадай, што i гэтага хапала. I папаўся яшчэ тран - аральскi лешч. Якiм чынам яго туды занесла? Звычайна ж трымаецца наверсе. Але бог з iм. Сам вiнаваты. I пасля гэтага настала доўгая, нудная паўза... "Не, я дачакаюся, - казаў сам сабе Едыгей. - Хоць я i не казаў, але яна ведае, што я выправiўся па залатую мекрэ. I я павiнен яе здабыць, каб дзiцю ў ягоным вузiлiшчы было лягчэй. Гэта ж дзiця хацела, каб мацi ўбачыла i патрымала ў руках залатую рыбiну. Але чаму яно таго хоча, гэтага нiхто не ведае. I мацi таксама таго хоча, а я, Едыгей, зраблю гэтак, каб жаданне iх збылося".
Бiлася хваля, круцiла лодку - крывабокая хваля. Халаднавата ўжо рабiлася Едыгею, але ўвесь час ён пiльна сачыў за катушкамi i бячэўкай - цi не тарганецца леска, што ляжыць на рагачы. Не, нi на носе, нi на карме нiякага знаку. Аднак Едыгей не трацiў надзеi. Ён ведаў, ён верыў, што павiнна прыйсцi да яго залатая мекрэ. Толькi б мора патрывала трохi - нешта надта разгулялiся iйрэк талкуны. Чаму? Не, шторму не павiнна быць так скора. Можа, пад вечар цi ноччу ўздымуцца штармавыя хвалi - алабашы, грывастыя равуны. I тады закiпiць пагрозлiвы Арал ад краю да краю, белай пенай акрыецца, i нiхто не пасмее тады паказацца ў мора. А пакуль яшчэ можна, пакуль яшчэ ёсць час...
Натапыраны, азалелы, чакаў Едыгей сваю рыбiну ў моры. "Чаму ж ты марудзiш, дальбог, не бойся, - думаў ён пра рыбiну. - Не бойся, я цябе адпушчу назад. Не бывае, кажаш, такога? А вось павер - бывае. Не для яды я цябе чакаю. Яды i рыбы ўсялякай поўна дома. Во i цяпер на дне лодкi ляжаць тры рыбiны. Стаў бы я дзеля харчу падпiльноўваць цябе, залатая мекрэ! Разумееш, першанец павiнен паявiцца ў нас. А ты прыснiлася нядаўна маёй жонцы, i з той пары спакой страцiла яна, хоць i не кажа пра гэта, але ж я бачу. Я не магу растлумачыць, чаму гэта так, але надта трэба, каб яна ўбачыла цябе i патрымала ў руках, i я даю слова, адразу ж адпушчу цябе ў мора. Тут справа такая, што ты асаблiвая, рэдкая рыба. У цябе залатыя цемя i хвост, i плаўнiкi, i хрыбет таксама залатыя. I ты зразумей наша становiшча. Яна хоча ўбачыць цябе наяве, яна хоча дакрануцца да цябе, каб адчуць, якая ты, залатая мекрэ. Не думай, што калi ты рыба, дык да нас не маеш адносiн. Хоць ты i рыба, а яна чамусьцi сумуе па табе, як па сястры, i хочацца ёй пабачыць цябе, перш чым народзiцца дзiця. I дзiця ў чэраве адчуе палёгку. Вось такая справа. Выручай, дарагая залатая мекрэ. Падыходзь. Не пакрыўджу. Слова даю. Каб я быў злаўмысны, ты б гэта адчула. На кручок, на два кручкi я начапiў кавалак мяса. Трохi пахлае мяса, каб ты пачула здаля. I ты падыходзь i не думай нiчога благога. Каб я блешню падсунуў табе, тады было б нячэсна, хоць ты хутчэй пайшла б на яе. Але ж ты праглынеш яе, i як ты будзеш потым жыць з жалезам у вантробах, калi я адпушчу цябе ў мора? Тое было б падманам. А я табе чэсна прапаноўваю кручок. Трохi параняцца губы, толькi i ўсяго. I не турбуйся, я прыхапiў з сабой вялiзны бурдзюк. Туды я налiю вады, i ты паляжыш пакуль у бурдзюку з вадой, а потым паплаваеш яшчэ i ў моры. Але я не пайду адсюль без цябе. Час не церпiць. Хiба ты не адчуваеш, як набiраюць моцы хвалi i вецер усчынаецца, хiба ты хочаш, каб першынец мой нарадзiўся кволы i не пабачыў доўга свету? Падумай, памажы мне..."
