Масей Седнев - Раман Корзюк (на белорусском языке)
Трэйцяе, найбольш цяжкое для нас пытаньне было пытаньне масавасьцi нацдэмаўскай арганiзацыi. Каб забясьпечыць гэтую масавасьць, нам давялося-ткi трухнуць усiмi без выключэньня беларускiмi навуковымi, культурнымi i грамадзскiмi ўстановамi. У нас апынулiся Саюз савецкiх пiсьменьнiкаў БССР, Акадэмiя навук, пэдагагiчныя iнстытуты, тэхнiкумы, тэатры, настаўнiцкiя кадры i г.д.
Чацьвёртае, мы сустрэлiся з вялiкiмi цяжкасьцямi ў пытаньнi мiлiтарнага характару нацдэмаўскага руху. Нам патрэбна было, каб нацдэмы ў сваiм змаганьнi з савецкай уладай апiралiся на збройныя сiлы. Адгэтуль узьнiкла патрэба кантакту нацдэмаў з Камандармам другога рангу Ўбарэвiчам, галоўнакамандуючым Беларускай ваеннай акругай. Хоць-бы сабе намiнальнага кантакту! Нямала мы працавалi i над праблемай сувязi беларускiх нацыяналiстаў з украiнскiмi. Урэшце, мы атрымалi тое, што мы маем цяпер - гатовую да суда беларускую нацдэмаўскую арганiзацыю. Значыцца, мая схэма выглядае так: на чале арганiзацыi стаiць Цэнтр, зьвязаны з польськай дэфэнзывай, яму падпарадкавана даволi густая сетка нiзавых нацдэмаўскiх арганiзацый-ячэк. Для замаскаваньня сваёй дзейнасьцi Цэнтр эксплятуе пры дапамозе Чарвякова зьезды Саветаў БССР: у якасьцi дэлегатаў ад працоўных, Цэнтр "дэлегуе" ячэйкаўцаў у Менск, дзе яны, як легальныя дэлегаты зьезду, займаюцца сваёй нелегальнай работай.
Гэтак з большага выглядае нескладаная структура гэтай арганiзацыi. Дакiну, што гэтую агульную схэму я забясьпечыў канкрэтнымi дэталямi-мадэлямi, якiя кожны з прысутных тут мае ў сябе на руках. Заканчваючы сваё выступленьне, я хачу ўзьняць асноўнае пытаньне, якое мы павiнны тут вырашыць, гэта пытаньне судзiць нацдэмаў адкрытым судом, цi закрытым. Асабiста я за тое, каб ня судзiць iх зусiм. Я глыбока перакананы, што калi дасюль у нас ня было нацдэмаў, дык пасьля яны будуць абавязкова. Слушна сказаў адзiн арыштаваны намi нацдэм, што нацдэмам ён нiколi ня быў, але цяпер, пасьля арышту, ён захацеў iм быць. Я хачу гэтым сказаць, (Цiмошка зноў павярнуўся тварам да Бэрмана), што нашае НКВД само стварае кантррэвалюцыю i за гэта яно ня можа не панесьцi адказнасьцi!
Цiмошка забраў свае рэчы з стала, якiмi ён так i не карыстаўся, i сеў зноў за свой столiк. Твар ягоны асвяцiўся лямпай - ягоныя вочы ўсё глядзелi на начальнiка НКВД, гарэлi бляскам адвагi, рашучасьцi, што межавала з вар'яцтвам. Усе сядзелi за столiкамi моўчкi, ня ведаючы як рэагаваць на прамову "тэарэтыка" Цiмошкi. Усе яны глядзелi на Бэрмана, што нярухома сядзеў у змроку. Замест таго, каб нешта адказаць Цiмошку, ён зьняў трубку тэлефона, што быў перад iм, i пазванiў - хутка ў габiнэт начальнiка НКВД прыйшлi дзьве жанчыны ў белым, з яечнямi ў круглых патэльнях i з бутэлькамi пiва. Падалi гэта ўсё й вышлi.
- Закусiм, таварышы, прамову Цiмошкi i паспачуваем яму! Але нарада на гэтым яшчэ не канчаецца. Гаворачы вобразна, нацдэмаўская справа - гэта драма, якую мы ўсё-ткi мусiм разыграць на сцэне - разыграць па ўсiх правiлах драматычнага мастацтва. Так ужо сталася, што я паклiканы ў галоўныя рэжысэры гэтай драмы, i я, канешне, мушу добра ведаць, з чым я выступаю.
29
Тэарэтыку Цiмошку прыйшло ў голаў: паглядзець самому, як паводзяць сябе ягоныя мадэлi на допытах. Тэорыя тэорыяй, а жывая душа - гэта нешта iншае: можа якая зь iх i не захоча быць тою мадэляй, захоча вылузацца з яе, i тады паспрабуй загнаць яе ў форму, патрэбную нам. Дзеля гэтага Цiмошка й вырашыў пахадзiць па сьледчых, калi тыя будуць дапытваць мадэлi. Цiмошка хацеў пераканацца, наколькi ягоныя мадэлi працаздольныя. Асаблiва яго цiкавiла пытаньне, што будуць рабiць сьледчыя ў выпадку, калi мадэлi ня будуць даваць патрэбнага адказу, або адмаўляцца наогул адказваць на пытаньнi. Бо-ж Цiмошка ведаў, што ня ўсе мадэлi паслухмяныя i што толькi пры дапамозе адпаведных мэтадаў мадэль можна зрабiць мадэляй.
На нарадзе ў Бэрмана Цiмошка шмат чаго не дагаварыў i наогул быў незадоволены сваiм учарайшым выступленьнем, яму здавалася, што сваёю стрыманасьцяй Бэрман перамог яго, паказаў усiм, што ён анi не шманае, ня лiчыцца з тым, што ён гаварыў i што даводзiў, цалкам зiгнараваў яго, патрабуючы толькi выкананьня ягонага загаду.
Аднак Цiмошка быў перакананы, што ў Бэрмана нiчога ня выйдзе з нацдэмаўшчынай, у яго не хапае мазгоў, таленту, фантазii. Гэта толькi ён, Цiмошка, патрапiў узьняць у Маскве пытаньне мэтазгоднасьцi адкрытага суду над нацдэмамi.
Пра сьледчых i гаварыць няма чаго - гэта тупiцы. Сякуць тапаром i толькi. Цiмошку прыйшлося доўга iх узгадоўваць. Яны не разумеюць сутнасьцi нацдэмаўшчыны. Яны ня ўмеюць абыходзiцца з мадэлямi, якiя трапiлi ў iхныя рукi, яны ўмеюць толькi бiць. Мадэль трэба ўсьведамляць, каб яна ведала, за што яе б'юць. Якая-ж прыемнасьць бiць несьвядомую мадэль? Гэта нават грэх. Гэта невiнватая мадэль. Яна - як палка: бi, колькi хочаш, а да смаку ня дойдзеш. Iншая рэч, калi ты ўсьведамiш мадэль. Усьведамленая мадэль - ужо вiнаватая мадэль, я сказаў-бы разумная, зь яе ў такiм разе нешта ўжо можна выбiць.
Была ноч, i Цiмошка выйшаў з свайго габiнэту на "нацдэмаўскi карыдор". Там ужо йшла "работа". Цiмошка зайшоў да Палiтыкi - на ягоную думку найбольш здатнага сьледчага. Пасярэдзiне пакою сядзела адна мадэль i хоць-бы вухам павяла: нават адным вокам ня зiрнула на Цiмошку. Аднак мадэль яму спадабалася: iнтэлегентная, удумлiвая й прыгожай формы. Адразу вiдаць, што ўсьвядомленая мадэль. Цiмошку страшэнна хацелася пачуць жывы голас гэтай мадэлi...
З прыходам Цiмошкi Палiтыка - i без таго заўзяты сьледчы - ператварыўся ў чалавека, што гатовы зрабiць усё, абы спадабацца свайму начальнiку. Падняўся з-за стала i, з закладзенымi назад рукамi, пачаў апiсваць кругi вакол мадэлi на табурэтцы.
- Можа хочаце, Раман Корзюк, у вагульную камэру? - пачаў Палiтыка здалёк. - Перавяду!
- Вам нельга быць добрым, - адказаў Корзюк.
Цiмошка толькi лыпнуў вачыма.
- Для вас магу.
- Дзякую.
- А Камоцкую мы ўжо выпусьцiлi...
- Дзякую таксама.
- А вы самi не хацелi-б пайсьцi наступнай ранiцы на заняткi ў iнстытут?
- Калi толькi вы будзеце там выкладчыкам.
- Грамадзянiн Корзюк ня хоча сёньня гаварыць са мною, - з усьмешкай, весела сказаў Палiтыка Цiмошку.
I, сеўшы за стол, ужо сур'ёзна нарыхтаваўся пiсаць пратакол. Дастаў з шуфляды нейкiя паперы i хуткiмi вачыма пачаў нешта вычытваць зь iх. Усталявалася некалькi сэкундаў цiшынi. Быццам зьнеахвочаная гэтай цiшынёй i перапынкам у допыце, мадэль, пазяхаючы, павярнулася на табурэтцы i пачала глядзець у вакно. Здавалася, ёй было маркотна сядзець склаўшы рукi i чакаць наступнага пытаньня. Гэта нямала зьдзiвiла Цiмошку.
- Таварыш Палiтыка, вашая мадэль не працуе. Вы не даеце ёй дастатковай нагрузкi. Перапынку ў вашай рабоце ня мусiць быць. Вы не заўважаеце, што вашая мадэль iгнаруе вас?
- Псыхалёгiя гэтай мадэлi мне добра ведамая. Мы маем дачыненьне з рамантычнай мадэляй.
Палiтыка адкiнуў у бок паперы. Мадэль усё яшчэ глядзела ў вакно на горад, быццам ня чуючы, што аб ёй гавораць.
- Не давайце пазяхаць вашай мадэлi. Дапытвайце!
Палiтыка ня ведаў, з чаго пачаць, прысутнасьць Цiмошкi яго бянтэжыла, i ён паставiў перад Корзюкам першае што прыйшло яму ў голаў пытаньне:
- Прызнаеце сябе вiнаватым?
- У чым? - запытаўся ў сваю чаргу Корзюк.
- Мадэль зьдзекваецца над вамi, таварыш Палiтыка.
Цiмошка пахопiста ўзьняўся з свайго крэсла i ў вокамгненьне апынуўся за сталом Палiтыкi, побач яго.
- Мадэль! (Прозьвiшча вашае мяне ня цiкавiць.) Мадэль! Вы будзеце сур'ёзна адказваць на пытаньнi?
- Калi пытаньнi будуць сур'ёзныя, - азвалася, нiбы схамянуўшыся, мадэль.
- Абсалютная згода. У гульню гуляць мы вам не дамо. Зрэшты, нам не патрэбнае нават вашае прызнаньне. Вы - у нас, i выхаду адсюль вам няма. Вы тая мадэль, якая нам спатрэбiлася.
- Я наогул не мадэль i мадэляваць мяне вам будзе цяжка.
- Не, якраз вы мадэль i мы вас змадэлюем. Вы толькi ламаецеся. Але датуль, пакуль вас мы яшчэ не даламалi. У карцар!
Корзюка адвялi ў карцар.
- Вось гэтак трэба дапытваць, таварыш Палiтыка. Гэткая мусiць быць нашая палiтыка.
Незадаволены паводзiнамi мадэлi, Цiмошка пакiнуў сьледчага. Ён пайшоў да iншай мадэлi, што паводля ягонай задумы мае адыйграць адну з галоўных роляў на працэсе нацдэмаў. У ягоным уяўленьнi паўставала мадэль Зьмiтра Жылуновiча Цiшкi Гартнага. Цiмошка сьпяшаўся падрыхтаваць яе. Якраз патрэбная яму мадэль была на допыце. Увайшоўшы да сьледчага, Цiмошка нават ня глянуў у бок мадэлi, што сядзела - на дзiва - у раскошным крэсьле.
У сьледчага Пушкiна падпухлi ад ночнай працы вочы. Ён зморана сядзеў за сталом. Да ўваходу Цiмошкi ён мiрна гаварыў з Жылуновiчам.
- Як мадэль? Працуе?
- Iдэальная мадэль, - адказаў Пушкiн, зiрнуўшы на Жылуновiча. - Цiшка Гартны, як вы ведаеце, - беларускi пiсьменьнiк, ён сваё дазнаньне (я даю гэта яму рабiць i ў камэры) пiша беларускаю моваю.
Пушкiн паказаў Цiмошку тоўсты сшытак, сьпiсаны рукою Жылуновiча.
- Можаце пачытаць цi хоць глянуць.
- Я ня чытаю пабеларуску, дый яшчэ ад рукi. Ты скажы - мадэль супрацоўнiчае з намi?
