Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
- Што ж, калi ўсе мiрам рашылi, дык... Адмаўляцца не па-хрысьцiянску будзе. Ужо як-небудзь...
- Во i добра. А ты, маўчун, што? - зьвярнуўся да кагось нябачнага ў цемры Эсэр. - Цi ўсё сьпiш?
- Я ня сплю, - прагучаў зь цемры новы басавiты голас.
- Дык ты чуў? Ты згодны?
- Ды я вось... бегчы не магу, во якое дзела...
- Тады што ж, застанесься?
- Мабыць, застануся.
"Во, пачынаецца, - зь непрыемнасьцю падумаў паручнiк. - Адзiн стары, другi з вывiхнутай рукой, гэты бегчы ня можа. Што ж тады яны - удвох? Цi ўтрох? Але цi справяцца ўтрох? А калi тых будзе болей?" Была вялiкая няпэўнасьць, занадта шмат што залежала ад выпадку, але што ж тады?.. Адмаўляцца, калi ўжо пагадзiўся, было нягожа, ён мусiў трымаць слова. Тым больш, калi на яго паспадзявалiся.
Ноч тым часам, мабыць, перавалiла за поўнач, у сутарэньнi памалу рабiлася цiшэй. Галасы ў калiдоры i за сьцяной патроху глухлi. Нехта пагаманiў яшчэ мабыць, канваiры ў канцы калiдора, пасьля стала цiха. Падобна было, падземная турма спакваля засынала. У гэтай жа камэры, аднак, ня спалi - цяжар нялёгкага клопату аблёг на ўстрывожаныя душы арыштантаў, прымусiў жывей забiцца iх спакутаваныя сэрцы.
- Галоўнае, ня кормяць, - сказаў Эсэр. - Значыць, штосьцi ўдумалi.
- А што - тут i аслу вядома, - пагадзiўся Блатняк.
- А калi ў iх усё ж якi iншы плян, - усьмiхнуўся Стары. - Калi, напрыклад, сапсуўся аўтамабiль, дык, мабыць жа, праблема з падвозам.
- Праблему з падвозам можна вырашыць шляхам падносу. Хоць бы ў мяшках. Хлеба цi бульбы. А калi чатыры днi не нясуць, значыць, ня варта, прашапялявiў Эсэр.
- Значыць, Гунькiн роў! - у каторы раз напомнiў сваё Блатняк.
Той яго напамiн пачынаў ужо раздражняць паручнiка, але ён устрымлiваўся, думаючы цяпер пра iншае. Калi пашэнцiць выбрацца з ЧК, дык куды бегчы далей? Ён тут даўно ня быў, знаёмых ня меў, шлях да мацi даўгаваты, а лавiць, мусiць жа, будуць зацята. Зноў жа - як бегчы босаму па золкай веснавой гразi? Той яго клопат, аднак, быццам учуў Блатняк, якi, чуваць было, штурхануў у бок Маўчуна.
- Ты, калi не пабяжыш, аддай боты ахвiцэру. Ён босы.
- Дык бярыце, - проста пагадзiўся Маўчун. Трохi пасопшы, ён зьдзёр з ног боты, i Блатняк перадаў iх у цемры паручнiку.
- Абувайце.
Боты былi вялiкiя, добра растаптаныя, паручнiк лёгка насунуў iх на свае босыя ногi.
- Такое дзела, - разважна казаў у куце Стары. - Можа, каму й пашанцуе, дык... Каб ведалi. Я вучыцель са Старыцы, Сергiеня маё прозьвiшча. У мяне сын на румынскiм фронце быў, цяпер ня знаю... другi паў пад Смаргонямi. А я вось...
- А цябе ў ЧК шлёпнуць. Калi не драпанеш, - груба зазначыў Блатняк, i тое не спадабалася Эсэру.
- Ну ты, далiкатней! Нельга ж так: шлёпнуць, шлёпнуць.
- Ды не, яго пашкадуюць. Гэта мяне шлёпнуць. Дык што ж, я плакаць буду? Хай па мне плачуць. У Воршы абальецца сьлязьмi Любка, у Суражы Анастасься, а ў Пiцеры Волечка. Волечка асаблiва сардэчная была, любiла ў любоў гуляць.
- Мабыць, адлюбiлася...
- А гэта яшчэ пабачым, - падбадзёрваў сябе Блатняк. - Я хлапец спрытны. Не глядзi, што мiзэрны.
- А родам адкуль?
- Ды тутэйшы. Прыехаў на пару дзён i засыпаўся.
- I я недалёка адсюль. Горад Горкi, чулi? На каморнiка вучыўся. Да катаргi.
- Катаржнiк?
- А як жа! Палiткатаржанiн. Шэсьць гадоў адтрубiў у Забайкальлi. Калi б не рэвалюцыя, яшчэ чатыры гады трубiць.
- Хар-рошая рэвалюцыя! - зьедлiва зазначыў Блатняк, i з кута загаварыў Стары.
- Рэвалюцыя вас вызвалiла, але ж рэвалюцыя вас i зноў пасадзiла. Як жа гэта атрымлiваецца, таварыш сацыялiст?
- Вельмi проста, вучыцель. I рэвалюцыя павiнна чымсь харчавацца. Дужа пражорлiвая жывёлiна, чым болей жарэ, тым болей хочацца, - прашамкаў Эсэр.
- Во дзiва! - раздумна сказаў Блатняк. - А казалi: свобода, свабода...
- Тут во якое дзела, - пачаў ахвотна тлумачыць стары. - Свабода гэта сымбаль, фiлязофская катэгорыя. Свабода наогул. Народу яна без патрэбы, народ i ня ведае, што зь ёй рабiць. Бо ён нiколi зь ёй ня меў справы. Народу патрэбна, каб над iм гаспадарылi, гэта ў ягонай крывi. Найлепш - чужаземцы. Прыйдзiце i валадарце намi, бо зямля наша вялiкая, а парадку ў ёй няма.
- Гэта вы памыляецеся, - сказаў Эсэр. - Ёсьць свабода! За тую свабоду наша партыя эсэраў на катарзе гнiла.
- Не супярэчу, можа, i гнiла. Але за якую свабоду? За свабоду для сябе, а не для народа. Народу не свабода, а бiзун добры самы раз будзе.
- Ну, тады вы рэакцыянэр! I манархiст, мабыць?
- Хай сабе i манархiст, - не пярэчыў Стары. - Але вы азiрнiцеся, што вырабляе той ваш народ на свабодзе. Вунь у нас, у мястэчку. Жыў такi пан Красоўскi, небагаты, шляхетнага роду. Палац каменны тры стагодзьдзi прастаяў ля ракi. Дык гэтыя местачкоўцы, свае ж сяляне, прыйшлi, пачалi цягнуць, рабаваць. Вiна знайшлi, напiлiся, падпалiлi стайню. Стары пан кажа: "Што ж вы робiце, як вам ня сорамна?" А яны: "Дык цi ж гэта мы пачалi? Такiя парадкi, закон у Пiцеры выйшаў - свабода! Расея гiне, трэба хапаць, каб не прапала. Пакуль свабода". I разрабавалi, i папалiлi - i палац, i службы. А старога Красоўскага сьвятар ледзьве ўратаваў ад п'яных. А вы кажаце - свабода! Паглядзiце, хто нас сюды папрыводзiў, хто страляць будзе. Хiба тыя людзi не з народа? А тыя, што ў ЧК сядзяць, хiба не за народ? Хоць бы на словах.
- Во, менавiта на словах, - падхапiў Эсэр. - А па сутнасьцi гэта шкурнiкi. Прыстасаванцы да сьвятой сацыялiстычнай iдэi ўсе гэтыя бальшавiкi, чэкiсты...
- Якая iдэя, такiя да яе й прыстасаванцы, - упарта пярэчыў Стары. - Калi iдэя гэтак абрастае прыстасаванцамi, значыць, благая iдэя.
- Ну, пра iдэю так не кажыце. Iдэя роўнасьцi i брацтва - найлепшая з iдэяў. Ад часу францускай рэвалюцыi...
- Роўнасьцi, кажаце, брацтва? Колькi за тое крывi пралiлося, а дзе тое брацтва? Усё шалёная барацьба, брат на брата, кляса на клясу. Столькi стагодзьдзяў мiнула, а нiчога не мяняецца.
- Зьменiцца. Рэвалюцыя толькi пачатак.
- Якi пачатак, такi, мусiць, i працяг будзе.
- Не, будзе лепшы. Залаты век наперадзе.
- Дай-та Бог... Ды дужа сумнеўна.
Паручнiк маўчаў i слухаў. Увогуле iхныя довады былi збольшага яму знаёмыя, гэткага i да таго падобнага ён нямала ўжо наслухаўся, асаблiва за час рэвалюцыi. Скептычныя погляды старога настаўнiка былi блiжэй да ягонай сьвядомасьцi, чым бадзёрыя запэўненьнi Эсэра. Ня мог ён прыняць самаўпэўненую балбатню людзей, якiх не паважаў менавiта за iх крыклiвую настырнасьць у справе свабоды. Гэта не пачуцьцё, гэта спрэс словы. Сапраўднае пачуцьцё маўклiвае, яно выказваецца болей справай, ды не траскучымi словамi. Лёгка было крычаць аб свабодзе народа, калi гэта нi да чога не абавязвала, трудней было для яго нешта зрабiць. I нават не для народа, а для групы людзей, для некалькiх чалавек. Як толькi зьяўлялася такая неабходнасьць, тады ўся рэвалюцыйная пыха з гэтых людзей зьлятала, i яны рабiлiся, бы пухiры, зь якiх выпусьцiлi паветра. Зрабiць што-небудзь для блiжнiх яны ня ўмелi. Лацьвей было для народа. Але ў разуменьнi паручнiка народ здаваўся разумовай абстракцыяй, канкрэтна ён яго ўявiць ня мог, як ня мог уявiць сутнасьцi сьмерцi або бясконцасьць сусьвету. Мусiць, тое было за межамi ягонага досьведу i здольнасьцяў да ўяўленьня.
Затое ён няблага навучыўся бачыць i разумець асобнага чалавека, хоць бы й гэтых розных, выпадкова сабраных у купецкiм сутарэньнi людзей. I ён мог прыкладна вызначыць, што ў кожнага за душой, i на што кожны зь iх здольны. Ён думаў, што перад пагрозай пагiбелi кожны зь iх пашчыруе ў змаганьнi за жыцьцё; усё ж яны разумелi, што лiтасьцi ад ЧК ня будзе. Некаторае падазрэньне ў яго выклiкаў хiба што Маўчун, якi аддаў яму боты, - надта лёгка аддаў, без шкадаваньня. Яго зацятая маўклiвасьць таксама магла значыць рознае. Блатняк хоць i не выклiкаў асаблiвых сымпатыяў, але да справы, якую яны задумалi, здаецца, мог прычынiцца няблага. Эсэр, мабыць, быў хiтрэйшы, чым выяўляў сябе ў гэтай камэры. Ну, але што рабiць, выбар у паручнiка быў невялiкi.
- А вы, афiцэр, адкуль родам? - запытаўся Эсэр. - Са сталiц, мабыць?
- Не, не са сталiц. З-пад Полацка.
- А, мабыць, з фальваркоўцаў?
- Вы ўгадалi, - згодна адказаў паручнiк i болей пра сябе не сказаў нiчога. I ад таго, што паведамiў, стала няёмка, нiбы чымсь пахвалiўся. Мусiць, было б лепш, калi б ён назваўся сацыялiстам цi простым рабочым, блатняком нават. Але iграць чужыя ролi паручнiк ня ўмеў, адчуваў да таго ледзьве не фiзычную гiдоту, хоць i праўду пра сябе казаў каму-небудзь рэдка, у скрайнiм выпадку. Як тут вось. Сказаў, бы распрануўся перад людзьмi ў гэтай сьмярдзючай цемры. Усё ж вялiкая справа ананiмнасьць, якая цяпер рэдка здараецца на людзях (хiба што ў дарозе), калi нi да цябе, нi ў цябе няма нiякае справы да iншых. Тут вось такая справа знайшлася.
- Ну, фальваркоўцы, як i дваране, розныя бываюць, - памяркоўна сказаў Блатняк. - Каторыя i нiшто.
- Яны, можа, i нiшто, - шапялявячы, запярэчыў Эсэр. - Але як кляса ворагi рэвалюцыi. Контра!
У куце, чуваць было, заварушыўся стары настаўнiк.
- Вось, пан эсэр, вы ўсё вялiкiмi катэгорыямi: кляса, народ. Але хто калi з вас меў справу цалкам з клясай або народам? Усё, ведаеце, болей з суседам, гандляром цi прыказчыкам. З кожным упаасобку. А прывыклi абагульняць.
