Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Як зрабiлi мiтынг у Семежаве, ён прыбег дадому, дастаў з падстрэшша ў гумне польскi карабiн i запiсаўся ў паўстанцкi полк. Што-што, а ваяваць ён яшчэ не адвучыўся i думаў, што толькi так цяпер i можна чагось дамагчыся.
У панылым задуменьнi Аўстрыяка далекавата адышоўся ад астатнiх, пасьля таропка вярнуўся, але яма ўсё была не гатовая. Угнуўшы шырокую сьпiну, там размашыста шпурляў рыдлёўкай Мяцельскi; стоячы збоч, цярплiва чакаў камандзiр.
- Ну, цi хутка вы? - са скрухай вырвалася ў Аўстрыякi.
- Пасьпееш, - нядобразычлiва буркнуў зь ямы Мяцельскi.
Аўстрыяка паныла адышоўся - пасьпееш! Iм трэба як найглыбей. Быццам тое было важна для яго - як глыбока ён будзе ляжаць у зямлi цi нават застанецца дзе незакапаны ў кустах. Мёртваму, мусiць, адзiн чорт. Але гэты доўгi клопат з магiлай выцягваў у Аўстрыякi ўсе жылы, ён ужо ледзьве трываў. Добра яшчэ, калi не наладзяць багамольле, - думаў ён. - Дзед цi Кажухар часам ня прэч былi памалiцца. А камандзiр можа яшчэ й завесьцi прамову-казань пра бацькаўшчыну, што таксама ня мёд. Не любiў Аўстрыяка марудзiць нi ў якой справе, ня той меў характар. А зрэшты, якога д'ябла яму зараз марудзiць? Каго цяпер яму трэба слухаць? Ужо цяпер ён сам сабе гаспадар, тым больш, што ў карабiне ў яго засталiся тры патроны. Яму ж хопiць i аднаго.
Падумаўшы так, ён адкiнуў крысьсе свайго шызага, з двума радамi гузiкаў аўстрыйскага шыняля, сеў на шорсткi белы iмшанiк i сьцягнуў з адной нагi бот. Брудная сапрэлая ануча сама раскруцiлася на ступнi, ён даслаў патрон у патроньнiк i вялiкiм пальцам нагi намацаў спускавую скабу. Каб не разбурыць раптоўны намер, нават не зiрнуў у той бок, дзе былi астатнiя, рашуча цiскануў на спуск.
Ягоны зьнянацкавы стрэл змусiў усiх скалануцца. Крутнуўшыся ад ямы, мусiць, адразу зразумеў усё камандзiр.
- Не дачакаўся! - сказаў ён, i вiдавочны боль мiльгануў на ягоным схуднелым твары. - Забела i ты, - кiўнуў ён Казаку. - Давайце яго сюды.
Ня дужа, аднак, рашуча двое шарагоўцаў падышлi да нерухомага, скорчанага на баку Аўстрыякi, з разьбiтай пашчэнкi якога лiлася кроў - на цёмны, зашмальцаваны каўнер шыняля, на плячо, густа капала ў мох. Неяк няўмела яны падхапiлi Аўстрыяку за рукi, пацягнулi нагамi па доле да ямы. Казак перад тым хацеў узяць карабiн, ды Забела нецярплiва гыркнуў: "начорта табе", i той кiнуў зброю на дол.
Яма ўсё яшчэ не была гатовая, мусiць, сапраўды трэба было яе паглыбiць на аршын цi болей. Пасьля нядоўгага перапынку, выклiканага Аўстрыякавым стрэлам, Мяцельскi зноў налёг на рыдлёўку. Яму таксама трываць было трудна, не ставала сiлы чакаць, карцела скончыць усё як найхутчэй. Тое, што Аўстрыяка апярэдзiў усiх, яму не спадабалася - якi разумны! Не стрываў. Добра яшчэ, калi ягоны стрэл не пачулi тыя, што недзе засталiся ззаду. А калi ўчулi? Вельмi нават проста яны тут могуць ня справiцца са сваёй задумай ды трапяць у iншую пастку. Яшчэ страшнейшую.
Але Мяцельскi ўжо ведаў, што жывым яму трапляць у бальшавiцкiя лапы нельга, аднойчы ён ужо быў у тых лапах. I хоць тады левыя эсэры былi ў хаўрусе з бальшавiкамi, да яго прычапiлiся, быццам ён абурыўся на мiтынгу за тое, што бальшавiкi разагналi Усебеларускi кангрэс, на якi выбiралi дэлегатаў усе - i армiя, i сяляне, i работнiкi. Вылучалi, абмяркоўвалi, галасавалi. Мяцельскi быў такi рады, што ад iхнае роты прайшоў ягоны сябра прапаршчык Каўшовiч, за якога Мяцельскi месяц драў горла на мiтынгах. Ледзьве ня ўсiм палком яны праводзiлi прапаршчыка на станцыю ў Маладэчне, пацiскалi руку, давалi наказы. Пасьля сталi чакаць. Але неўзабаве, замест дэлегата-прапаршчыка, прыйшла вестка, што кангрэс разагнаны бальшавiкамi, а Каўшовiч толькi праз тыдзень ледзьве дабраўся зь Менску - бяз шашкi, дакумэнтаў i без мандата. Усё адабралi бальшавiкi. Такога старэйшы унтэр-афiцэр Мяцельскi стрываць ня мог i з двума сябрукамi далучыўся да партыi эсэраў. Зноў разам з Каўшовiчам яны ледзьве не штодня выступалi на салдацкiх мiтынгах. Прапаршчык дык стараўся гаварыць складна, па-iнтэлiгенцку, а Мяцельскi звыклым салдацкiм мацюгом "мяцелiў" i сваiх палкавых бальшавiкоў, i iхнага начальнiка Мясьнiкова, якога называў ня йначай як крывавым мясьнiком. Зiмой яго ўзяла чразвычайка, пасадзiла ў сьмярдзючае складзкое сутарэньне, дзе напачатку ён добра выспаўся i думаў, што, мабыць, хутка выпусьцяць. Але ня выпусьцiлi, а днi праз тры павялi наверх, да нейкага мiзэрнага чарнявага камiсарчыка. Той хвiлiн пяць вывучаў нейкiя паперы, дзе, мабыць, было напiсана пра ягоныя выразы наконт "крывавага мясьнiка", а пасьля запытаўся, цi казаў ён тое. На гэта Мяцельскi зь невiнаватым выглядам перапытаў: "А што - няпраўда?" Ён бы мог лёгка даказаць праўдзiвасьць уласных словаў, але замест таго, каб слухаць арыштанта, камiсарчык ускочыў з-за стала i замахнуўся ботам, цаляючы яму памiж ног. Мяцельскi лёгка перахапiў той бот, трошкi тузануў, i камiсарчык бразнуўся патылiцай на падлогу. Ён толькi ўсьмiхнуўся з слабасiльнага небаракi, ды рана, вiдаць, усьмiхнуўся. У пакой уварвалася iх цэлая зграя, яны "мяцелiлi" яго ў куце, пасьля на падлозе, у яго не засталося жывога месца на целе, i ён тры днi не паднiмаўся з гнiлой саломы ў сваiм сутарэньнi. А як паднялi на чарговы допыт, у тым пакоi ўжо сядзеў iншы - мажны, таўставаты чалавек у вайсковай гiмнасьцёрцы, ён усьмешыста, быццам нават спачувальна сустрэў арыштанта, папытаўся прозьвiшча i, макнуўшы ў чарнiлiцу ручку, выразным почыркам вывеў на паперыне "расстрелять". Чамусьцi яго не расстралялi адразу, некалькi дзён ён пакутаваў у сутарэньнi, а затым у Менск увайшлi немцы. Варта з тае чразвычайкi паўцякала, дзьверы расчынiлiся, i Мяцельскi, трымаючыся за сьцены, выйшаў на вулiцу. "Не! - сказаў ён сабе. - З гэтымi людзьмi ня жыць. Не дадуць". Паўгода затым ён сядзеў нахлебнiкам у гараджанкi-сястры, крыху рабiў на бровары, быў за вучня ў габрая-шаўца, пiлаваў з татарынам дровы для менчукоў. Як выбухнула гэтае паўстаньне за незалежнасьць, падаўся ў Слуцак, затым у Семежава, уступiў у Грозаўскi полк. Шкада, iм не пашэнцiла ў сьнежнi, не пашэнцiла асобнаму батальёну ў партызанцы пасьля паўстаньня. Сiлы былi ня тыя, i бальшавiкi iх разграмiлi адзiн раз, затым другi i трэцi. Увесну вайсковае шчасьце канчаткова здрадзiла паўстанцам, пазбавiла iх магчымасьцi жыць.
Кажухар зь Дзедам тым часам сядзелi наводдаль i цiха гутарылi. Зрэшты, болей мовiў пра сваё Кажухар, якому, не перастаючы, балела рука. Пасьля раненьня перавязаць яе не было чым, тады абкруцiлi па локаць нейкай зрэбнай анучай, якая адразу набрыняла крывёй, затым зьверху скарэла, i Кажухар болей не адважыўся яе садраць. Дый навошта ўжо зьдзiраць, хутка павiнна было ўсё скончыцца - i боль, i ўсё астатняе. Люляючы цяпер гэтае балючае за пазухай вальлё, паранены мерна пагойдваўся ад болю i празь сьлёзы цiха жалiўся Дзеду:
- Ну завошта такая доля, скажы? Хiба я... Процiў Бога, цi што? Цi супраць людзей? Каб хоць як-небудзь жыць, дык нельга.
- Гэ, чаго захацеў! - зласнавата перапынiў яго Дзед. - Жыць!
- Ну. Жыць i то нельга.
- Было. Аджылi. А цяпер ляжам.
- Ляжам? Божа мой, Божа...
Кажухар, аднак, ня дужа бедаваў, што ляжа, спакутаваны ад болю, ён прагнуў аднаго - скончыць свае пакуты. Хаця б i ў магiле. Усё роўна жыцьцё спляжанае дарэшты. Некалi марыў набыць зямлю, каб зажыць на сваёй гаспадарцы, i нiбы вол, ад зары да зары шыў кажухi, зьбiраў грошы. Абшыў кажухамi, лiчы, такi горад, як Слуцак, а ягоная праца абярнулася торбай керанак, на паўпуда солi. Добра, што сын Уладзя, не глядзi што малады, а ўдаўся разумнейшым за бацьку, не падманiўся на ягонае рамяство, пайшоў у горад служыць. Можа, чаго й даслужыцца, асаблiва калi выб'ецца ў якое начальства ды паладзiць з бальшавiкамi. Бацька во не паладзiў, за тое яму такая расплата.
Ад болю ды роспачы Кажухар i стагнаў, i круцiўся ў доле. Вочы яго змакрэлi, i ён ужо не саромеўся тае макраты, не выцiраў iх. А Дзед побач бы й не прыкмячаў таго, сядзеў, унурыўшыся нерухомым позiркам у дол, i моўчкi, пакутна перажываў нядаўняе мiнулае, яшчэ да паўстаньня, калi ён быў дома i пасварыўся з жонкай. Брыдка пасварыўся, хоць i было за што. Жонка ў каторы раз зрабiла ня так, але ж... Гэтая жаласьлiвая кабета заўжды кагось шкадавала - то дзяцей, то суседак, ды асаблiва каго-небудзь з раднi. Хто бяднейшы. А бяднейшым з усiх быў яе малодшы брат Сёмка, мнагадзетны i негаспадарлiвы селянiн, якi звычайна зь Вялiкадня сядзеў без кавалка хлеба. У Дзеда ў сьвiронку была прыхаваная тарбiнка грэчкi, меўся па вясьне засеяць лапiк ля сажалкi - ня ўсё ж душыцца бульбай ды крупнiкам. Але во жонка, як яго не было дома, добра-такi адсыпала з тае тарбiны брату - бач, згаладнелi дзецi. Згаладнеюць, ведама, бо трэба працаваць, дбаць пра дзяцей ды гаспадарку, а не лайдачыць паўгода на печы. I вось аддала пуд грэчкi, быццам самой непатрэбна. Дзеда гэта абурыла, проста ўзарвала, i ён даў добрага штурхаля жонцы, тая ўпала, загаласiла, а ён выскачыў на падворак, у самога аж трэсьлiся рукi. Якраз трэба было зьбiрацца ў полк на фармоўку, ён забег дадому за сякiм-такiм харчам, ды так i пайшоў улегцы, пад жончын плач. Спакваля, аднак, падабрэў, мiнулася злосьць, i не шкада стала той грэчкi, а паскуднае пачуцьцё засталося, не мiналася, нават расло з часам, i цяпер выбухнула, заглушыўшы ўсё iншае - ну трэба было? Гары яна гарам i грэчка, i ягоная ашчаднасьць. Ён гатовы быў аддаць усё, абы толькi засталася згода, дабрыня ды шкадаваньне адно аднаго. Бо чым цяпер жонка будзе памятаць яго? Тым грубым, злым штурхалём, ад якога паляцела ў кут?
