Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке)
- Я-то еду дадому, але таксама i з дому... Я еду з дому да бацькi.
- А дзе ж ваш бацька жыве?
- Дома.
- А вы едзеце да яго з дому?
- З дому.
- Гм... значыцца...
Слова за словам, маўчанне пасля слова i перад iм, яна расказала яму гiсторыю, i хто яго ведае, больш тут было суму цi радасцi? Калiсьцi даўно, калi яе яшчэ на свеце не было, бацька яе паставiў сабе новую хату на панскай зямлi i з панскага лесу. Скончылася там права рэвалюцыi, i ён сюды пайшоў i жыў па гэты бок гранiцы, а хатаю заўладаў пан. Калi скончылася i гэтая гранiца, пан раптам убачыў, што, каб мець шчасце, даволi мець адзiн дом, а тым больш панскiя пакоi, i не канешне ўладаць у дадатак яшчэ сотняю хат, пастаўленых калiсьцi простымi людзьмi.
- Гэта пан сам да гэтага дадумаўся цi гэтак навучылi яго, як цанiць чалавечае шчасце? - панура запытаў Нявада. "Як яна гаворыць, як бы з жорсткай насмешкай".
- Гэтай праўдзе пана навучылi.
Адным словам, бацька яе мае цяпер i тую хату, што ставiў у маладосцi, i тую, у якой тут жыў. А яна ж з першага года свайго жыцця два дзесяткi год пражыла без бацькi.
- Значыцца, i ў твайго бацькi ўкралi тваё маленства?
- А чыйго бацьку яшчэ так абакралi?
- Бацьку мае дачкi.
- Значыцца - вас?
Яна ўстала i з сумнай усмешкай глядзела на яго.
- З тае хаты едзеш у гэтую?
- У гэтую.
- Бацьку бачыла ўжо?
- Ужо мы пазнаёмiлiся.
- То чаго вам на чыгунку? Па шашы ў той бок машын многа. Махнуць рукой, i шафёр падвязе аж да месца.
- Я ўчора, пакуль машыну злавiла, выстаяла на шашы цэлае ранне.
- То чаго ж вы ўсталi? Чаму не спачываеце? Дарога вам яшчэ вялiкая.
Яна паслушна зноў села на ранейшае месца, i вочы яе сталi такiмi даверлiвым.
- Я вырасла без бацькi. А бацька пастарэў без мяне. Нам шкада таго, што мы адзiн без аднаго былi. Гэта бацька мне маю душу на гэта настроiў, i добра ён зрабiў. Цяпер я ведаю, што не можна так жыць, абы жыць. Трэба шукаць таго, каго трэба з замiлаванасцю ведаць i каго трэба ненавiдзець.
- Ненавiдзець? Вы такая маладая i гаворыце аб нянавiсцi?
- Аб чым жа мне гаварыць, калi жыццё майму бацьку скалечылi, i маё маленства...
Яна недагаварыла i як бы засаромелася свае ўспышкi перад незнаёмым чалавекам тут, на дарозе.
Гэта было ўвасабленне наiўнасцi, непасрэднасцi, парыў маладой натуры, калi ўсё, што ляжыць на душы, просiцца ў свет. У маладосцi душа i думкi не абцяжараны развагаю аб мэтазгоднасцi. Стоячы цяпер перад маўклiвым Нявадам, гэтая маладая дзяўчына не ведала, што яна ўзварушыла ў душы гэтага старога перад ёю незнаёмца.
"Яна хоча ведаць, каго ёй ненавiдзець за ўкрадзенае маленства? А каго я павiнен ненавiдзець за гэта ж самае?" I зноў вобраз малой Волечкi вырысаваўся перад iм. I вобраз гэты раздвоiўся. Побач з Волечкай стаяла тая, цяперашняя, так падобная на сваю мацi.
- А чаму ж вы жылi цяпер не з бацькам?
- Я вучылася i на лета еду.
- А як жа вы завецеся?
- Лiзавета.
- Што ж гэта так усё сыходзiцца! У мае дачкi таксама дачка Лiза. Год ёй ужо будзе цi не чатырнаццаць.
- Ой! - крыкнула раптам Лiзавета i шатнулася, як сядзела, назад. Нявада са здзiўленнем сачыў за ею, а яна паказала пальцам унiз перад сабою, i Нявада глянуў туды. Там быў адзiн з тых двух равоў. Увесь ён быў скрыты ў густым таполевым зараснiку. На дне яго расла густая i высокая трава i цвiлi кветкi. Яны, блакiтныя i жоўтыя, вiдны былi праз трапяткое лiсце зараснiкаў, якiя шчыльнай сцяной купчасцiлiся паабапал рова. Лiсце шумела i траслося на ветры. Нявада ўгнуў твар над ровам i, прыглядаючыся, пачаў заўважаць на дне яго, у траве i пад нахiленым нiзка веццем маладых парасткаў, чалавечыя ногi, абутыя ў боты з вялiкiмi абцасамi. Абцас аднаго бота быў у жвiрыстай зямлi. Гэты абцас i стаптаў тое дрэўца! Нявада шатнуўся ад рова i беспарадна глянуў на дзяўчыну, якая як бы чакала першых захадаў ад Нявады. Але ён стараўся перамагчы ў сабе трывожную прыкрасць i разважыў думкамi сам сябе: "Падарожны нейкi спiць. А чаго ж ён залез у самы роў? У вiльгаць? Калi тут трава сухая? Мала што, - душыў у сабе трывогу Нявада. - Усялякая прыгода з чалавекам можа здарыцца".
- А чаго ж вы самi так устрывожылiся?
- Хiба? Ты, нябога, нешта выдумляеш.
- То я пайду. На станцыю. Нiякай машыны нiдзе няма.
Нявада ўбачыў, што яна i сапраўды зараз пойдзе. Яна прыгнулася i перашнуравала свой чаравiк i паправiла на галаве хусцiнку. Сэрца ў Нявады заныла. Што такое здарылася? Хто яна такая, што яму так не хочацца больш нiколi не бачыць яе? Ён i сам не мог разабрацца ў той праўдзе, што яна якраз папала сваiм расказам аб сабе на боль у яго душы. Можа нават толькi на тое, каб яшчэ затрымаць яе каля сябе, ён сказаў:
- Можа ўжо больш не будзе такога няшчасця з людзьмi, каб аддзялялi бацькоў ад дзяцей.
- Можа i не будзе. А можа будзе.
- Будзе. Цяпер я ўжо ведаю, што будзе, - раптам устрапянуўся ён. - Бо i так сказаць, чым жа свет i людзi з'iначылiся? У мяне ўкралi маленства мае дачкi.
- А ў мяне на дваццаць год укралi бацьку.
Вялiкая трывога раптам ахапiла яго. Ён сам не мог саўладаць са сваiм парывам. Зрабiў рух да самага рова i ўставiўся вачыма ў абцас, якi (ён у гэтым быў упэўнен) растаптаў яго дрэўца.
- Чалавеча, скажы ты мне, чаго ты лёг тут?
Бот зварухнуўся, i чалавечая постаць з'явiлася з-пад трапяткога вецця. Гэта быў чалавек малады i нерашучы, нават вялы рухам сваiм. Ён хваляваўся i дзiка пазiраў на Няваду i Лiзавету. Ён вылез з рова i сеў на краi яго. Некалькi кропак рабацiння было на яго твары, i валасы на галаве мелi нахiл да кучаравасцi. Або ён выглядаў на многа маладзейшы сваiх год, або i сапраўды быў толькi ў першым сваiм юнацтве. Адзежа на iм не мела пашаноўлi i догляду, у ёй заўсёды валялiся па мокрай траве i па пяску, яе рвалi аб сукi ў лясным гушчары, падсцiлалi пад сябе нанач або, яшчэ лепш, спалi ў ёй. Яна была простая, як i ва ўсiх людзей на дарозе, але больш мятая i ўбруджаная. Цi было ўсё гэта непрыемна чалавеку? Нiякiх адзнакаў гэтага не было, хоць i льга было заўважыць, што на плячы ў пiнжаку брудную лапiну не вельмi даўно так старанна церлi, што аж сукно выцерлi. Пакуль ён так сядзеў над ровам, Лiзавета i Нявада глядзелi на яго, а ён маўчаў, пазяхаў i як бы чакаў. Пасля спрытна скруцiў з махоркi папяросу, дастаўшы канцамi пальцаў махорку проста з кiшэнi. Закурыўшы, ён, надзьмуты i злы, паглядзеў на Няваду i абазваўся:
- Ну, чаго мяне пабудзiлi? Дарогi пытацца цi што?
Нявада збянтэжыўся, адчуў, што немаведама на што пабудзiў чалавека.
- Дарогi пытацца? Не, я тутэйшы... Бачу - ляжыць чалавек у рове, у вiльгацi, у мурашках, у яме. Як бы наверсе не знайшлося ўжо чыстай травы.
Чалавек, цi, можа, лепш называць яго "хлопец", пацягнуўся ўсiмi сваiмi суставамi i стаў, выплюнуўшы з рота недакурак. Пасля зiрнуў на шашу i, як бы сам сабе, сказаў:
- Як на тое лiха, нiводнай машыны.
- А вам куды? - устрапянулася дзяўчына. Так i вiдно было, што яна была б рада знайсцi спадарожнiка дзеля свае дарогi, на якой трэба чакаць i пiльнаваць выпадковых машын, пытацца, у якi бок кiравацца, адпачываць на прыдарожнай траве, сустракацца з незнаёмымi людзьмi...
- А вам куды? - адказаў запытаннем хлопец.
- Мне за Бабруйск.
- Э, мне зусiм у iншы бок. Мне пад Пяцеўшчыну, пад Самахвалавiчы... На Менск.
- А-а, - працягнула з расчараваннем дзяўчына.
- То калi вам на Менск, дык чаго ж вы паглядаеце на шашу, - абазваўся Нявада. - Вам трэба пiльнаваць машыну на гэтай вось дарозе. На Капыль, на Кучанку, на Перавоз, на Пырашава... Хоць, праўда, вы можаце на Слуцк, калi па шашы, а там на Менскi тракт...
- Ведаю, - сказаў зноў злы i надзьмуты хлопец. Здавалася, ён ненавiдзiць гэтых людзей, што выпаралi яго з рова. Дзяўчына заўважыла ў iм гэтую рысу i адразу адышла ўбок. Нявада адчуў тут сябе лiшнiм. Тым часам з захаду на ўсход iшлi дзве машыны. Адна па шашы, другая па дарозе на Менск. Дзяўчына заварушылася, выбегла на шашу i падняла руку ўгару. Хлопец жа, здавалася, i не заўважаў, што якраз яго iдзе машына.
- Унь жа машына ў ваш бок! - не вытрымаў Нявада.
Хлопец паволi рушыў на сваю дарогу, яшчэ больш злы i нахмураны. Было падобна, што гэта ён збiраецца змясiць кулакамi i нагамi Няваду. Хлопец нехаця падняў руку, але невысока i на самы кароткi момант. Тым часам дзве машыны, не зважаючы нi на што, прайшлi далей, кожная ў сваю дарогу, i неўзабаве скрылiся з вачэй. Задаволены хлопец урачыста зiрнуў на Няваду: "Ну што, стары дурань, трэшся тут, лезеш не ў сваё. Я сам ведаю, што мне рабiць". Вядома, Няваду сапраўды варта было б iсцi ў свае Сумлiчы. Што яму тут з гэтымi людзьмi? Але незразумелы смутак прыгнятаў яго душу. "Як гэты хлопец мог так незаўважна стаптаць дрэўца, i чаго ён хаваўся ў рове, i чаму ашуквае людзей, што яму трэба на Менск, калi ён нават як належыць не спрабаваў спынiць машыну? А вiдно, што ён здалёк, што ён у вялiкай дарозе. Можа i дзяўчына гэтая хлусiць пра сябе i свайго бацьку. Можа ўвесь свет такi дзiкi, што чалавеку не можна гаварыць праўду i баяцца другога чалавека. I можа ўжо скора пачнецца тая зноў навала? Можа ўжо зноў тут блiзка ходзiць той вялiкi злодзей, што ўкраў у яго Волеччына маленства?!" Душачыся нейкiм страшным пачуццём, Нявада не зводзiў вачэй з хлопца, i той раптам уздрыгануўся:
