Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке)
Косячы тут раз на гэтых сенажацях, Нявада падлiчыў, колькi ён адным махам касы зрэзвае маладых дрэўцаў. Выйшла нешта больш дзесятка. Ён тады перасадзiў з сенажацi некалькi самых большых дрэўцаў блiжэй к вялiкаму дрэву. Калi ён назаўтра паглядзеў на iх, убачыў, што нечыя ногi паспелi ўжо стаптаць iх. Ён зноў перасадзiў некалькi дрэўцаў, але ўжо ў iншае месца. Праз два днi ён выразна ўбачыў: i гэтыя былi стаптаны нечымi ботамi з шырокiмi абцасамi. З таго часу ён наглядаў i бачыў: кожнае перасаджанае дрэўца тапталася. Сляды паказвалi, што дрэўцы тапталiся i ботамi, i лапцямi, i босымi нагамi, i жаночымi абцасiкамi. Гэтыя таптуны хадзiлi тут кожны дзень. Кудысьцi яны iшлi ўсё гэтымi дарогамi. За працаю ў полi i на сенажацi Нявада пачаў кiдаць вачыма на дарогi i глядзець на гэтых людзей. Гэта ўсё быў той невядомы i шматлiкi, хто таптаў яго дрэўцы. Абочынай шашы ён iшоў i ў лапцях, i ў ботах. Адзiн з торбай за плячыма, другi з чамаданчыкам у руках i ў капелюшы. Часамi таптун з'яўляўся ў вобразе падарожнай жанчыны, часам у выглядзе маладога франта, часам гэта быў прысутулены абарванец. Вельмi часта ён садзiўся цi лажыўся пад вялiкiм дрэвам на скрыжаваннi i спачываў там. Нявада нават забыўся на доўгi час перасаджваць дрэвы. Ён пакiдаў у памяцi на доўгi час кожнага падарожнага. Ён бачыў, як шафёры спынялi машыны i iшлi пад дрэва пiць i закусваць, фурманшчыкi папасвалi сенам i аўсом тут конi. Можа i многа ўжо часу прайшло, як Нявада сачыў за падарожнымi. Можа ўжо не сотнi, а тысячы перавярнулася iх перад яго вачыма. Раз, у дзень сухой хмурнасцi i ветру, Нявада ўбачыў, як на скрыжаваннi спынiлася грузавая машына. Малады шафёр з зайздроснай усмешкай высадзiў галаву з кабiны i сачыў, як з самога грузавiка злезла зусiм маладая дзяўчына. Яна скланiлася яму, быццам дзякавала цi развiтвалася, а ён нехаця схаваўся ў кабiну i паехаў далей проста шашою на ўсход, а ехаў ён з захаду. Дзяўчына асталася адна. Яна была такая з постацi, што здавалася маладзейшая за свае гады. Як толькi машына знiкла, яна вельмi шпарка пайшла назад шашою, пасля рушыла ў палескую дарогу, пасля вярнулася i беспарадна азiрнулася. Позiрк яе даўжэй за ўсё затрымаўся на вялiкiм дрэве, яна як бы дзiвiлася, што бачыць перад сабою такога волата. Неспакойныя вочы яе ўбачылi Няваду. Ён глядзеў на яе i думаў: няўжо яна, такая дасцiпная, лёгкая, спрытная, зараз стопча дрэўца, якое ён у гэты ж самы дзень, зранку, перасадзiў. Не больш як паўгадзiны таму ён глядзеў: дрэўца расло як мае быць. Дзяўчына была ў цёмным гарнiтуры i густавалосая. Нейкая малая яна здалася Няваду, хоць адзежа яе была дарослай жанчыны. Быццам адумаўшыся, яна раптам зменшыла сваю рухавасць i моцна, каб чутно было здалёк, сказала да Нявады:
- Да блiжэйшай станцыi на чыгунцы? Як iсцi? Далёка?
- Унь туды. На Цiмкавiчы... Не. Недалёка.
Яна падзякавала яму i яшчэ акiнула вачыма скрыжаванне дарог. Густы зараснiк над ямай i равамi ўзяў на сябе яе ўвагу. Яна падышла туды. Нявада з непакоем глядзеў, цi зараз стопча яна яго дрэўца. Яна не дайшла да яго, а адразу села на траву пад першым веццем. Яна сядзела на ўдзiрванелым капцы, над якiм i навокал якога дробна траслося на ветры таполевае лiсце, абаперлася локцем на траву i адразу задрамала. "Ага, яна стамiлася за вялiкую дарогу", - думаў Нявада i пачаў шукаць вачыма свайго таго дрэўца. Яно не было блiзка ад соннай дзяўчыны. Паўгадзiны таму яно было на сваiм месцы i ў добрым сваiм стане. Але цi гэта яму здалося, цi сапраўды? Унь ён бачыць яго, утаптанае ў зямлю. Яно ляжыць бокам i тырчыць угару адной галiнкай. Незразумелая трывога разанула яго. Калi ж ён паспеў быць тут, той невядомы падарожны? Нявада падышоў да дрэўца. Яно ўсё было ўвагнана ў зямлю ботам з здаравенным абцасам. След ад абцаса быў глыбокi i шырокi. Незразумелая трывога павялiчылася i ўжо межавалася са страхам перад тым невядомым. Калi ён паспеў прайсцi тут i куды знiкнуць?
Дзяўчына сапраўды-такi спала, прыпаўшы галавой на руку. I яго душа страсянулася. Як быццам ён сумысля шукаў болю на сваю рану, якую не мог да канца залячыць час. К таму ж - трывога i неспакой, што тут хадзiў нейкi невядомы. Ужо адразу яго ўяўленне i думкi нарысавалi карцiну: такая яна маладая i нейкая адзiнокая на гэтых вялiкiх дарогах. Куды яна спяшае, да чаго так нястрымна iмкнецца? I тут ужо адразу з гэтай карцiны паўстала другая, як злая наканаванасць, як смутак яго душы. Ён жа не бачыў i не ведаў калiсьцi, як Волечка, так як цяпер гэтая невядомая, можа, так жа адна спяшалася дарогамi i ў стоме падала на прыдарожную траву. Волечка, не цяперашняя жанчына, а тая дзяўчынка паўставала перад iм. Яна, тая Волечка, жыла ў яго душы, як вечны застылы вобраз, цi то ў мiнуўшчыне, цi то ў сучаснасцi, цi то ў будучынi. "Што было, тое прайшло", - мог бы прыдумаць ён сабе ўцеху. Але ж не. Дзе ўжо там да Волечкi! Ужо не Волечка, а другая, вельмi цяпер на тую Волечку падобная, стаяла перад iм. Яна, як кропля вады на кроплю, удалася ў сваю мацi i, як жывое ўвасабленне той Волечкi, была перад вачыма. Заўсёды ён думаў: гэтай не трэба будзе шукаць сабе шчасця для будучынi. Яна будзе жыць так, як будзе жыцца, а жыцца будзе добра. Ён гэта бачыў па сваёй Волечцы i па маленстве гэтай. I яго мучыла крыўда за Волечку, якая ўведала гора, а гэтая радзiлася адразу на шчасце. "Тая варта большага замiлавання, чым гэтая, што будзе думаць аб жыццi, як аб вясёлым свяце". З цяжарам на душы, з трывожным адчуваннем, што нешта жудаснае неўзабаве адбудзецца, ён аж прыгнуўся над увагнаным у зямлю дрэўцам, дзе вельмi выразна вызначаўся вельмi глыбокi след ад абцаса. Ён не мог больш быць у адзiноце i нарыхтаваўся iсцi ў Сумлiчы. Калi ён зрабiў першы крок, пачуў, што сонная дзяўчына глыбока кашлянула. Ён бачыў: яна прачнулася i прыўзнялася з локця. "Кашляе, захаладзiлася на вiльготнай зямлi, дзе ж, у нейкiм клопаце, на дарозе, можа, за светам ад свайго месца". Ён быў схiлен бачыць усюды самае горшае. "Мусiць у мяне выгляд дзiўны, што яна на мяне так глядзiць". У высокiх ботах, у выцертым плашчы i чорнай кепцы з гузiкам наверсе, ён рашуча зрабiў колькi крокаў да дзяўчыны, быццам бы маючы да яе самую найпiльнейшую справу. Пячаць асцярогi лягла на дзяўчынiн твар. "Яна мусiць хацела адпачыць адна - i далей у сваю дарогу". Але было позна ўжо моўчкi прайсцi паўз яе.
- А вы далёка куды едзеце?
- А я i сама не ведаю, цi гэта далёка адсюль, цi блiзка.
- Дзе гэта?
- Туды, за Бабруйскам, у бок Гомеля. ("Не, яна вельмi ахвотна i ветлiва гаворыць".) Ужо з учарашняй ранiцы ў дарозе.
- Вы дадому едзеце цi з дому?
Ён бачыў: яна як бы сумелася. Перш за ўсё яна сапраўды ўпала ў задуму. Яна думала над тым, што зараз скажа. Гэта было не зусiм звычайна. Пасярод дарогi, упершыню, на адну можа хвiлiну, яна ўбачыла незнаёмага ёй Няваду. Тут бы абы-што адказаць, таксама як i ён абы-што пытае. А яна думае. "Чыстая, справядлiвая душа, яна цэнiць сваё слова". Нявада аж ступiў яшчэ крок блiжэй.
- Я-то еду дадому, але таксама i з дому... Я еду з дому да бацькi.
- А дзе ж ваш бацька жыве?
- Дома.
- А вы едзеце да яго з дому?
- З дому.
- Гм... значыцца...
Слова за словам, маўчанне пасля слова i перад iм, яна расказала яму гiсторыю, i хто яго ведае, больш тут было суму цi радасцi? Калiсьцi даўно, калi яе яшчэ на свеце не было, бацька яе паставiў сабе новую хату на панскай зямлi i з панскага лесу. Скончылася там права рэвалюцыi, i ён сюды пайшоў i жыў па гэты бок гранiцы, а хатаю заўладаў пан. Калi скончылася i гэтая гранiца, пан раптам убачыў, што, каб мець шчасце, даволi мець адзiн дом, а тым больш панскiя пакоi, i не канешне ўладаць у дадатак яшчэ сотняю хат, пастаўленых калiсьцi простымi людзьмi.
- Гэта пан сам да гэтага дадумаўся цi гэтак навучылi яго, як цанiць чалавечае шчасце? - панура запытаў Нявада. "Як яна гаворыць, як бы з жорсткай насмешкай".
- Гэтай праўдзе пана навучылi.
Адным словам, бацька яе мае цяпер i тую хату, што ставiў у маладосцi, i тую, у якой тут жыў. А яна ж з першага года свайго жыцця два дзесяткi год пражыла без бацькi.
- Значыцца, i ў твайго бацькi ўкралi тваё маленства?
- А чыйго бацьку яшчэ так абакралi?
- Бацьку мае дачкi.
- Значыцца - вас?
Яна ўстала i з сумнай усмешкай глядзела на яго.
- З тае хаты едзеш у гэтую?
- У гэтую.
- Бацьку бачыла ўжо?
- Ужо мы пазнаёмiлiся.
- То чаго вам на чыгунку? Па шашы ў той бок машын многа. Махнуць рукой, i шафёр падвязе аж да месца.
- Я ўчора, пакуль машыну злавiла, выстаяла на шашы цэлае ранне.
- То чаго ж вы ўсталi? Чаму не спачываеце? Дарога вам яшчэ вялiкая.
Яна паслушна зноў села на ранейшае месца, i вочы яе сталi такiмi даверлiвым.
- Я вырасла без бацькi. А бацька пастарэў без мяне. Нам шкада таго, што мы адзiн без аднаго былi. Гэта бацька мне маю душу на гэта настроiў, i добра ён зрабiў. Цяпер я ведаю, што не можна так жыць, абы жыць. Трэба шукаць таго, каго трэба з замiлаванасцю ведаць i каго трэба ненавiдзець.
- Ненавiдзець? Вы такая маладая i гаворыце аб нянавiсцi?
- Аб чым жа мне гаварыць, калi жыццё майму бацьку скалечылi, i маё маленства...
Яна недагаварыла i як бы засаромелася свае ўспышкi перад незнаёмым чалавекам тут, на дарозе.
