Михаил Зарецкий - Двое Жвiроўскiх (на белорусском языке)
Обзор книги Михаил Зарецкий - Двое Жвiроўскiх (на белорусском языке)
Зарецкий Михаил
Двое Жвiроўскiх (на белорусском языке)
Мiхась Зарэцкi
Двое Жвiроўскiх
I
Жвiроўскi-бацька i Жвiроўскi сын.
У Жвiроўскага-бацькi нос высах ад ранняе старасцi, i на твары, шызым ад куца падстрыжанай шэрсцi, ён выдаецца навiслым карчом, пераплеценым сiнiмi жылкамi-пруццем. На самым канцы заўсёды трасецца блiскучая кропля. У Жвiроўскага-сына нос не высах - завастрыўся ад ранняй дзiцячай гароты, ад думак цяжкiх, недзiцячых. На сiнiм змарнелым тварыку ён выдаецца недалужна-ўзнятай птушынаю дуюбкай. I не кропля, а заўсёды падцёкi пад носам. I не трасуцца, а плывуць з настойнай павольнасцю.
Жывуць Жвiроўскiя на Завальным завулку ў той старэнькай хацёнцы, што слепа касурыцца вокам крывым з карузлага бруднага садзiку, што ўзляглася трухлявым тулавам на кастылi - падпоркi лабатыя.
У хацёнцы адзiн цямнявы пакой, у пакоi - цямнявым i брудным - раскiданы роiлам рэчы, грамоздзяць пакой непрытульным халодным бязладдзем. На бруднай, гадамi нямытай падлозе стаiць i ляжыць такое начынне: гарнушкi для стравы, апоркi, падтопа, чайнiк, труба пабiтая ад грамафона, сноп спарахнелай саломы, цэбар, конь паломаны (цацка), рознае смецце.
Чапяла, вiлкi i качарга стаяць, дружна стулiўшыся, у чорным кутку каля печы.
У гэтым пакоi праходзiць-паўзе жыццё двух Жвiроўскiх: Жвiроўскага-бацькi i Жвiроўскага-сына.
Калiсьцi даўней (i цяпер таксама, але ў думках толькi туманна-цягучых Жвiроўскага-бацькi) было iначай, было так...
На сурдуце - блiскучыя гузiкi, на шапцы - кукарда. У гузiках i кукардзе iдзеш па завулку з асаблiвай паважнасцю, бо суседзi пазiраюць з пашанай, бо ў сустрэчных твары палахлiва сур'ёзяцца або растаюць ветлай усмешкай. Так iдзеш, бывала, са службы. А дома прыстойнай i гладкай плынню цячэ сямейнае шчасце. Жонка - руплiвая, слухмяная гаспадыня, цiхiя, далiкатныя дзецi, канапа мяккая. I грамафон пасля полудня, задорна-вiсклiвы ёкат - рамансы Вяльцавай.
А мо i не было гэтага? Мо гэта старчыя сны толькi турбуюць нутро малюнкамi пекнымi? Памяць у Жвiроўскага-бацькi ўжо высыхае, памяць дрэнна ўжо служыць. Сцiраюцца межы-гранiцы памiж успамiнаў жывых i туманна-ружовых мар-летуценняў.
Цi было, цi не было... Цi бачыў, цi снiў...
Добра помнiцца во што.
Стаў непарадак. Непарадак гэты звалi словам, якое палохала сваёй страшэннай навiзной, сваёй жудаснай незразумеласцю. Слова - рэвалюцыя. Непарадак адабраў у Жвiроўскага жонку, канапу, Вяльцаву i блiскучыя гузiкi. Асталася хацёнка трухлявая на Завальным завулку i асталася навекi ўнутры турботна едкая злосць.
А непарадак астоiўся ў новы парадак - у дзiўны, чужы. Асеў гэты новы парадак, разгарнуўся чужым сумятлiвым жыццём, сцiснуў Жвiроўскiх у хатцы старэнькай, у непрытульным брудным пакоi.
Так i жывуць. Трудна сказаць, адкуль дастае стары Жвiроўскi сабе i сыну свайму на пражытак. Мабыць, яшчэ прадае, што дасюль не прададзена?
Ранiцой, толькi золак засцеле цьмянай сiвiзною вокны, Жвiроўскi-бацька пачынае бубнець, гутарыць з сынам. Ён добра ведае, што сын не слухае, што сын яшчэ соладка спiць, але ўсё роўна гаворыць - цягне цяжкiм аднатонным голасам, вядзе бясконцую гутарку, навучае сына, як трэба жыць, як сцерагчыся нядобрых людзей, як ладзiць з начальствам, са старэйшымi.
О, Жвiроўскi прайшоў дасканала навуку жыцця! Ён цяпер ведае ўсё, i ён не дапусцiць, каб сын яго трапiў на нядобрую сцежку, не дапусцiць, каб ён спазнаўся са злымi людзьмi i паддаўся iх ашуканству. Ого, iм толькi гэтага i трэба, яны толькi i чакаюць, каб узбiўся якi неразумны хлапец, каб ашукаць яго, адабраць апошнi грош, сарочку з цела садраць. О, трэба ўмець, як з iмi жыць, абыходзiцца. Стары Жвiроўскi век пражыў, ведае ўсё.
I гаворыць-гаворыць бясконца Жвiроўскi. I вусны яго, аброслыя куца падстрыжанай шэрсцю, крыва шаволяцца, тонка падцягваюцца таемнай едкай усмешкай.
Гаворачы, ён падтапляе печку, чысцiць бульбу, гатуе сняданне. Потым будзiць сына. Каб разбудзiць, ён не аклiкае яго, не кратае, а толькi мацней заводзiць гаворку. У сына тады пачынаюць блытацца, сплятацца ў адну недарэчную муць з'явы дзiвосныя сну з шэрымi зрыўкамi вобразаў-думак, роджаных бацькавай гутаркай. Але нарэшце бацька нешта пытаецца. Сын толькi чуе апошняе:
- Га?
I, расплюшчыўшы вочы, дапытлiва глядзiць на бацьку шырокiм нерухомым поглядам.
Бацька заводзiць сваю бясконцую гутарку. Сын млява пацягваецца i апранаецца.
Так пачынаецца дзень двух Жвiроўскiх.
Удзень сына няма - ён ходзiць у школу. Удзень Жвiроўскаму-бацьку няма з кiм гутарыць, i ад гэтага цяжка стаўпляецца злосць унутры i не сядзiцца на месцы. Тады Жвiроўскi пачынае гаспадарыць. Ён здзявае сваю старую паддзёўку i садзiць на нос акуляры. Ён кожны дзень правiць паддзёўку i кожны дзень знаходзiць у ёй новыя дзiркi. Такi ўжо парадак.
I яшчэ ёсць работа ў Жвiроўскага. У фанернай скрынцы з-пад мыла складзена вопратка. Там, на саменькiм дне, пад кучай рознага рыззя, ляжыць тужурка з блiскучымi гузiкамi. Жвiроўскi часамi яе выцягвае i сядзiць над ёй гадзiнамi цэлымi, шукае раней незаўважаных дзiрачак, старанна iх зашывае, загладжвае. А то яшчэ возьме анучку i чысцiць блiскучыя гузiкi. Ад чыстага бляску iх у Жвiроўскага плавае мокрая ўсмешка на вуснах i масляцца вочы ўбогай давольнасцю.
Над тужуркай Жвiроўскi ўспамiнае. Над тужуркай у тумане старых вачэй пасцiлаюцца пекныя ўзоры мiнулага, i ў iх так прыемна, так соладка распускаецца жорсткi ком засохлай свядомасцi.
I гладзiць тады Жвiроўскi тужурку, з пяшчотай гладзiць, з ласкай, быццам прад iм жывое стварэнне - роднае i блiзкае.
I тады сцiраюцца межы-гранiцы памiж успамiнаў жывых i туманна-ружовых мар-летуценняў.
I невядома тады:
Цi было, цi не было... Цi бачыў, цi снiў...
А трэцяй гадзiне (роўна а трэцяй) прыходзiць са школы сын. Палуднуюць моўчкi. Бацька жыдка-вiхлясты погляд упiнае ў мiску i аднамерна, размашыста цмякае. А сын есць марудна, спыняецца. Яго скруглёны дзiцячымi марамi погляд туды, за акно палунаў, распусцiўся ў бялясым прасцягу свежага дня.
Мо гэты прасцяг клiча яго да сябе, у сваё шырокае, вольнае ўлонне? А мо змарыўся проста хлапец, дык нязмога павесцi вачамi, адарвацца ад светлае плямы акна...
Пасля полудня бацька крэкча, бурчыць i кладзецца на ложак. Сын прыбiрае стол, раскладае кнiгi i сшыткi i вучыць лекцыi. У пакоi тады плыве нуднай патокай цiша (бацька, як спiць, не храпе), i, як хвалькi гэтай цiшы, шалясцяць маўклiвыя кнiжкi ў руках Жвiроўскага-сына.
У час пасля полудня, калi так глуха звiсае навокал цiша, калi асцярожны бацькаўскi посвiст снуе мяккую пялёнку спакою, Жвiроўскi-сын аддаецца сваiм дзiцячым думкам-развагам. Гэты час здаецца яму нечым празрыстым i вязкiм, нейкай шырокай густой паласой, у якой так павольна i мякка купаюцца вобразы-думкi, у якой сам увесь расплываешся, пералiваешся ў плаўна-цягучыя мары.
Кнiжкi спакойна ляжаць на стале. Пальцы мякка цярэбяць старонкi. А вочы застыглыя, цiхiя - плывуць сваiм бляскам празрыстым туды, за акно, дзе шырокi прасцяг, дзе халодна-глыбокiя свежыя далi.
Аб чым можа думаць, аб чым можа марыць хлапец у дванаццаць гадоў? От, сцелюцца i сцелюцца смелыя вобразы, пiшуцца фарбай шырокай малюнкi жыцця нязнанага, чароўнага сваёй глыбокай нязбытнасцю.
Ён ужо вандроўнiк, ужо бродзiць па дзiкiх гушчарах адвечных лясоў, жыве сярод лютых звярэй, вядзе з iмi бойку. Вось ужо з тыграм лютым сустрэўся. Ашчэрыўся страшны раз'юшаны звер, выгiнаецца гiбкiм спрунжынавым целам, во-во гатоў кiнуцца. Але ж у яго добрая спадзейная стрэльба ў руках. Стрэл - i валiцца звер, недалужна рычыць, аблiвае крывёй раслiны зялёныя.
I ўздыхае вольна Жвiроўскi-сын, быццам сапраўды мiнуў небяспекў, i, зморшчыўшыся, выцiрае пад носам назойлiвыя падцёкi.
Потым - ён правадыр, вядзе за сабой мiльёны паўстанцаў. Ён абуран страшэннай адвагай, ён цвёрды, як камень, яго ўсе слухаюць, ён аддае мудрыя загады, iх выпаўняюць з маўклiвай павагай. I вось - бой. Льецца кроў, грымяць гарматы, прылятаюць на конях з даносамi, ён сам на канi, на гарачым, буяным стаеннiку. Вось нацiскаюць ворагi, сярод паўстанцаў спалох, сумятня. Ён кiдаецца наперад, сам уразаецца ў гушчу ворага. Усе смялеюць, запаляюцца адвагай, усе за iм, у апошнюю напружную бойку.
I - перамога.
I зноў вольна ўздыхае Жвiроўскi-сын, зноў выцiрае падцёкi.
I чуе, як суха кашляе бацька на ложку, як варочаецца, крэкча.
Вымятаюцца ўраз палахлiвыя мары, пальцы нервова хапаюць за кнiжку. На твары нуда расплываецца кiслай грымасай.
Пачынаецца вечар.
Увечары будзе самае прыкрае. Будзе бацька лекцыi чытаць, будзе глядзець жорсткiм чакаючым поглядам, папраўляць па кнiжцы суха i рэзка. I будзе гаварыць яшчэ, пазiраючы на сына з апаскай затоенай, што ў кнiжцы пiшацца так, а сапраўды вось так, што напiсалi кнiжку бальшавiкi, што не трэба iм верыць, а гаварыць усюды трэба, што верыш... I будзе чакаць тады сын, калi ў бацькi твар затрасецца ад злосцi на гэтых бальшавiкоў i замiтусяцца жыдкiмi вострымi аганькамi цьмяныя вочы. Будзе чакаць, бо знае, што тады прычэпiцца бацька к яму i балюча будзе цягаць за вушы.
