Франсуа Мориак - Тэрэза Дэскейру (на белорусском языке)
"Бернар, Бернар... Як жа цябе ўвесцi ў гэты заблытаны свет? Цябе, хто з пароды сляпых, бязлiтасных людзей, якiя спрашчаюць усё на свеце..." "Не, думае Тэрэза, - ён пасля першых жа слоў спынiць мяне: "А чаму ж вы тады выйшлi за мяне замуж? Я ж за вамi не бегаў..." I праўда, чаму яна выйшла за яго? На самай справе, ён зусiм не спяшаўся жанiцца. Тэрэза добра памятае, як мацi Бернара мадам дэ ля Траў паўтарала кожнаму стрэчнаму: "Ён яшчэ i пачакаў бы, але яна!.. Яна настойвала, прыспешвала. На жаль, у яе зусiм не такiя прынцыпы, як у нас; яна, напрыклад, палiць, пыхкае, як паравоз, гэта яе манера. I ўсё ж, яна - натура шчырая, адкрытая. Мы хутка прывучым яе да здаровых iдэй. Безумоўна, не ўсё нас радавала ў гэтым шлюбе... Не ўсё... Ды хоць, напрыклад, гэтая яе бабка Белад... мы ж усё ведалi... хоць справа, як быццам, даўно забытая. I гэта ж трэба: так лоўка яны ўсё тады заглушылi, што нават i не дайшло да скандалу. А вы цi верыце ў спадчыннасць? Вядома, у бацькi далёка не самы лепшы характар. Але ж дачцэ ён падаваў толькi добрыя прыклады: гэта проста святы чалавек. Акрамя таго, у яго вялiкiя сувязi, а гэта яшчэ нiкому не шкодзiла. Ды ўрэшце сёе-тое трэба i не заўважаць. I яшчэ - можа, вы й не паверыце, - Тэрэза багацейшая за нас. Гэта неверагодна, але гэта так. А як яна любiць Бернара, хiба гэта на бяду?.."
Сапраўды, яна любiла Бернара, i гэта давалася ёй без намаганняў. Варта было ёй пры сустрэчы ў гасцiнай цi пад дубамi толькi ўзняць на яго вочы, як у яе позiрку загараўся агонь шчырай закаханасцi. Бачыць ля сваiх ног такую здабычу Бернару было, безумоўна, прыемна. "Не забаўляйся з ёю, сынок, - часта паўтарала мацi, - яна знемагае..."
"Я выйшла за яго замуж таму, што..." Тэрэза хмурыць бровы, закрывае рукамi вочы, спрабуе ўспомнiць. Ну, вiдаць, сваю ролю адыграла дзiцячая радасць, што, дзякуючы гэтаму шлюбу, яна стане сваячкай Анны. Хоць радавалася гэтаму больш Анна. Для Тэрэзы ж сваяцкiя адносiны асаблiвага значэння не мелi. Праўду кажучы (чаго тут чырванець i саромецца), дзве тысячы гектараў Бернаравай зямлi не пакiдалi яе абыякавай. Схiльнасць да ўласнасцi заўсёды была ў яе крывi. Калi пасля доўгiх абедаў са стала прымалi посуд i прыносiлi спiртныя напiткi, Тэрэза часта заставалася з мужчынамi i з цiкавасцю слухала iх размовы пра фермы, фермераў, умацавальныя слупы для шахтаў, якiя вывозiлiся з iх лесу, пра смалу i шкiпiнар. Стан маёмасцi, падлiкi, лiчбы - усё гэта захапляла Тэрэзу. Няма нiякага сумнення, яе спакушала думка стаць уладальнiцай гэтых бясконцых хваёвых лясоў. "Дарэчы, яму таксама падабалiся мае сосны". Аднак, магчыма, Тэрэза падпарадкавалася тады нейкаму другому няпэўнаму пачуццю, якое яна цяпер спрабуе вызначыць: можа, у гэтым шлюбе яна шукала не столькi ўлады, багацця, колькi прытулку. Сапраўды, нiчога яе так не падштурхоўвала на гэты шлюб, як панiчнае пачуццё страху. Маладая, але практычная дзяўчына з дзяцiнства ведала гаспадарку i спяшалася ўвайсцi ў адпаведныя яе становiшчу колы, заняць там раз i назаўсёды пэўнае месца. Яна хацела затаiцца, схавацца ад нейкай невядомай нават ёй самой небяспекi. Нiколi ў сваiм жыццi Тэрэза не была такой разважлiвай, як падчас сваiх заручын з Бернарам: яна iшла да яснай мэты уступiць у сямейны клан, "уладкавацца", выратаваць сябе, быць у асяродку, дзе пануе розум i парадак.
У вясну iх заручын яны хадзiлi з Бернарам на прагулкi па пясчанай дарозе, што вядзе ад Аржалузы да Вiльмiжа. На дубах плямамi цямнелi сухiя лiсты, якiя засланялi блакiт веснавога неба. Парыжэлая леташняя папараць прылягала да долу, а з зямлi ўжо прабiвалiся зялёныя парасткi. Бернар гаварыў: "Асцярожна з цыгарэтай. Можна нарабiць пажару, а вады ў ландах зусiм не засталося". Тэрэза пыталася: "А цi праўда, што ў папарацi ёсць сiнiльная кiслата?" Бернар добра не ведаў, цi дастаткова яе ў папарацi, каб атруцiцца. I голасам, поўным пяшчоты, спытаўся: "Няўжо вам хочацца памерцi?" Тэрэза смяялася. Ён папрасiў яе трымацца прасцей. Тэрэза ўспомнiла, як яна заплюшчыла вочы, а дзве моцныя рукi абнялi яе маленькую галоўку i Бернар шапнуў ёй на вуха: "Здаецца мне, што ў гэтай галоўцы яшчэ ёсць свавольныя думкi". Яна адказала: "Вы, Бернар, i вызвалiце мяне ад iх".
Яны з цiкавасцю назiралi за працай муляраў, якiя рабiлi прыбудову да фермы ў Вiльмiжа. Яе гаспадары жылi ў Бардо, а гэтую ферму збiралiся прыстасаваць пад летнюю дачу для iх апошняга сына, у якога "былi вельмi слабыя грудзi". Яго сястра памерла ад такой жа хваробы. Бернар недалюблiваў гэтых Азеведа: "Яны божацца, што не жыды... А варта толькi глянуць на iх... А тут яшчэ i туберкулёз, ды дзесятак iншых хвароб..."
На сэрцы ў Тэрэзы было тады вельмi спакойна. Хутка вяселле. Прыедзе са свайго манастыра Анна. Разам з сынам памешчыка Дэгiлема яна будзе збiраць падарункi ў час вянчання. Анна ў пiсьме ўжо прасiла Тэрэзу апiсаць вясельныя ўборы астатнiх сябровак нявесты: "Можа, удасца прыслаць i ўзоры тканiны? Бо ўсе ж хацелi б выбраць такiя таны, якiя будуць спалучацца адзiн з адным..." Нiколi Тэрэза не адчувала такога спакою... Зрэшты, ёй гэта толькi здавалася, бо на самай справе гэта быў не спакой, а дрымота, паўсоннае здранцвенне ядавiтага гада, што толькi на час затаiўся ў яе грудзях.
IV
Вянчалiся ў цеснай царкве ў Сэн-Клеры, дзе гамана дам заглушала гукi старэнькай фiсгармонii, а iх моцныя духi перабiвалi пах ладану. I ў той гарачы дзень Тэрэза адчула, што яна загiнула. Як той лунацiк забрыла яна ў клетку i апрытомнела толькi тады, калi бразнулi i замкнулiся цяжкiя дзверы. Нiчога не змянiлася, але цяпер яна зразумела, што не зможа загiнуць адна. У цёмным гушчары сямейных адносiн i парадкаў яна будзе падобнай на агонь, якi тлее, хаваецца, паўзе пад верасам, ахоплiвае полымем адну хвою, другую, перакiдаецца з дрэва на дрэва - i вось ужо палае ўвесь лес...
Сярод гасцей - нiводнага твару, на кiм можна спынiць позiрк. Толькi Анна. Але дзiцячая радасць малодшай сяброўкi таксама аддаляе Тэрэзу ад яе! Чаго яна радуецца? Няўжо яна не разумее, што сёння вечарам не толькi павялiчыцца адлегласць, якая заўсёды разлучала iх?.. Сёння вечарам памiж iмi паўстане i тое пакутлiвае, непапраўнае, што адбудзецца з нявiнным дзявочым целам Тэрэзы... Анна застанецца на беразе, дзе будуць толькi чыстыя iстоты. Тэрэза змяшаецца з натоўпам тых жанчын, якiя зведалi ўсё. Успомнiлася, што ў рызнiцы, калi яна нахiлiлася, каб пацалаваць вясёлы тварык Анны, перад ёй нечакана ўзнiкла бездань, вакол якой Тэрэза стварыла свой свет хiсткiх радасцей i няпэўных бед. За некалькi iмгненняў паўстала перад ёю вялiзная сцяна, якая бязлiтасна аддзяляла чорныя сiлы, што клекаталi ў яе сэрцы, ад мiлага напудранага тварыка.
Доўга яшчэ пасля гэтага дня i ў Сэн-Клеры i ў горадзе Б. людзi, гаворачы пра гэтае вяселле Гамаша* (больш за сотню фермераў i слуг пiлi i елi пад дубамi), заўсёды ўспамiналi, што нявеста - "хоць i не такая ўжо прыгожая, затое сама абаяльнасць" - усiм здалася тады непрыгожай i нават страшнай. "Яна ж сама на сябе не была падобнай, зусiм другая жанчына..." Людзi заўважылi толькi перамены ў яе знешнасцi. Адны пры гэтым абвiнавачвалi белы шлюбны ўбор, якi не надта быў да твару Тэрэзе, другiя - гарачыню... Але нiхто тады не здагадаўся, што гэта i быў яе сапраўдны твар.
* Аўтар робiць параўнанне з багатым вяселлем заможнага селянiна Гамаша, якое апiсаў Сервантэс у "Дон-Кiхоце".
На гэтым напалову сялянскiм, напалову панскiм вяселлi вечарам госцi, сярод якiх было многа дзяўчат, спынiлi аўтамабiль маладых i шумна вiталi iх. Па дарозе, усыпанай кветкамi белай акацыi, яны абганялi фурманкi, што забiралi то ўлева, то ўправа: коньмi кiравалi сяляне на добрым падпiтку. Успомнiўшы шлюбную ноч, Тэрэза шэпча:
- Гэта было страшна... - потым, схамянуўшыся: - Але ж не... не так ужо i страшна.
А хiба многа яна пакутавала ў час падарожжа на iталiйскiя азёры? Не, не, яна вяла гэтую гульню: "не выдавай сябе". Жанiха ашукаць лёгка, але мужа!.. Кожны можа гаварыць iлжывыя словы, але манiць целам - гэта патрабуе iншай навукi. Не кожнаму дадзена прытварыцца, што ты жадаеш, радуешся ад шчаслiвай стомы. Тэрэза змагла прывучыць сваё цела да такога прытворства i знаходзiла ў гэтым горкую асалоду. Толькi фантазiя дапамагала ёй зразумець, што ў гэтым невядомым свеце пачуццяў, куды мужчына прымушаў яе пранiкнуць, магчыма, i для яе ёсць шчасце, - але якое яно? Перад ёй нiбы быў пейзаж, што засланяўся густым дажджом, i яна старалася ўявiць сабе, як ён выглядаў бы пры сонечным святле, - вось так адкрывала для сябе Тэрэза, што такое ўцехi кахання.
Бернар, - гэты юнак з пустымi вачыма, заўсёды занепакоены тым, што нумары карцiн, выстаўленых у музеях, не адпавядаюць iндэксам у даведнiках, заўсёды задаволены тым, што за самы кароткi тэрмiн ён паглядзеў усё, што варта было паглядзець, - як жа цябе лёгка ашукаць! Ён цалкам аддаваўся асалодзе, нiбы тыя парасяты, на якiх дзiўна глядзець, калi яны рохкаюць ад задавальнення ля карыта. ("А карыта - гэта ж я", - думае Тэрэза.) Як i ў тых парасят, у яго быў такi ж паспешлiвы, дзелавы, сур'ёзны выгляд i такая ж метадычнасць. "Няўжо вы лiчыце, што гэта добра i разумна?" - часам пыталася ашаломленая Тэрэза. Ён смяяўся i супакойваў яе. Дзе ён навучыўся ацэньваць усё, што тычылася ўцех плоцi, i размяжоўваць ласкi, дазволеныя прыстойнаму чалавеку, ад прывычак садыста?.. Але тут ён нiколi не вагаўся... Аднойчы вечарам у Парыжы, дзе яны спынiлiся, вяртаючыся з падарожжа, абураны Бернар дэманстратыўна пакiнуў Мюзiк-хол. Гэта быў пратэст спектаклю, што там давалi: "I падумаць толькi, што такое паказваюць iншаземцам! Якi сорам! А што яны скажуць пра нас, паглядзеўшы на такiя вiдовiшчы?!." У Тэрэзы не ўкладвалася ў галаве, што гэты сарамлiвы чалавек менш чым праз гадзiну прымусiць яе зноў цярпець свае жудасныя вынаходнiцтвы.
