Джейн Веркор - Маўчанне мора (на белорусском языке)
Ён iмклiва загарнуў кнiгу, сунуў яе ў кiшэню курткi i неяк машынальна паляпаў па кiшэнi далонню. На яго доўгiм твары з'явiлася шчаслiвая ўсмешка.
- Павiнен папярэдзiць, - сказаў ён, - што мяне не будзе два тыднi. Я еду ў Парыж i радуюся гэтаму. Надышла мая чарга iсцi ў адпачынак, i я ўпершыню прабаўлю яго ў Парыжы. Гэта вялiкi дзень для мяне. Самы вялiкi дзень у чаканнi другога, якi, я спадзяюся ўсёю душою, абавязкова настане, i калi трэба, я буду чакаць яго гады. Маё сэрца ўмее доўга чакаць. Я думаю, што сустрэну ў Парыжы сяброў, многiя з якiх, дбаючы пра стварэнне цудоўнага саюзу нашых двух народаў, прысутнiчаюць на перагаворах з вашымi палiтычнымi дзеячамi. Такiм чынам, я стану маленькiм сведкам гэтага вялiкага шлюбу... Мушу дадаць, што я шчаслiвы за Францыю, раны якой дзякуючы гэтаму загояцца вельмi хутка, але яшчэ больш я радуюся за Германiю i за сябе! Нiхто яшчэ так не выйграваў ад добрае справы, як выйграе Германiя, вярнуўшы Францыi яе былую велiч i волю! Дабранач.
А т э л а
Святло задзьму. Спярша задзьму я свечку,
Пасля яе.
Мы не бачылi, як ён вярнуўся.
Мы ведалi, што ён тут, бо прысутнасць у доме чужынца пазнаецца па шмат якiх прыкметах, нават тады, калi ён i нябачны. Але многа дзён - больш за тыдзень - мы яго не бачылi.
Цi прызнацца мне? Яго адсутнасць не давала мне спакою. Я думаў пра яго; не ведаю, цi адчуваў я спагаду i хваляванне. Мы не заводзiлi гутарку пра яго. Але калi часам мы чулi над сабою ўвечары глухi стук яго няроўных крокаў, то па ўвазе, з якою пачынала вязаць пляменнiца, па некаторых ледзь прыкметных рысах, што надавалi яе твару выраз адначасова ўпарты i засяроджаны, я адчуваў, што яна падзяляе мае думкi.
Аднойчы мне прыйшлося пайсцi ў камендатуру на нейкi выклiк. Калi я запаўняў паперы, Эбрэнак выйшаў са свайго кабiнета. Спачатку ён не заўважыў мяне i загаварыў з сяржантам, што сядзеў за столiкам каля вялiкага люстэрка на сцяне. Я пачуў яго глухi i пявучы голас i, хоць мне ўжо не было чаго рабiць у камендатуры, не ведаю чаму, застаўся - я хваляваўся, нiбы чакаў нейкае развязкi. Я ўбачыў у люстэрку яго бледны i змарнелы твар. Вочы яго ўзнялiся i сустрэлiся з маiмi, мы глядзелi адзiн на аднаго колькi хвiлiнак, пасля ён павярнуўся тварам да мяне. Вусны яго растулiлiся, ён павольна i лёгка падняў руку i адразу ж яе апусцiў. Ледзь прыкметна, не адводзячы ад мяне погляду, пакруцiў галавою з нейкай усхваляванай нерашучасцю, нiбы казаў сабе "не". Пасля пакланiўся, апусцiў вочы i, пакульгваючы, пайшоў у свой кабiнет.
Я нiчога не сказаў пляменнiцы. Але жаночая здагадлiвасць - неверагодная. Увесь вечар яна адводзiла вочы ад вязання, кожную хвiлiну ўглядалася мне ў твар, быццам спрабавала прачытаць на iм што-небудзь, пакуль я старанна распальваў люльку, з цяжкасцю захоўваючы спакой. Урэшце яна апусцiла рукi, робячы выгляд, што стамiлася, адклала вязанне. Пацерла пальцамi лоб, быццам адганяла мiгрэнь, i сказала мне, пацалаваўшы, што пойдзе спаць. Мне здалося, што ў яе прыгожых шэрых вачах стаяць папрок i сум. Яна пайшла, i я адчуў, што мяне апаноўвае недарэчны гнеў: я сердаваў i на сваю безразважлiвасць i на сваю безразважлiвую пляменнiцу. Што гэта яшчэ за вар'яцтва?! Але адказаць сабе на гэта я не мог. Калi ўжо гэта i было вар'яцтва, то яно мела глыбокiя каранi.
Толькi праз тры днi пачулi мы зноў знаёмыя няроўныя крокi, якiя гэтым разам, бясспрэчна, наблiжалiся да нас. Мы якраз канчалi каву. Я ўспомнiў раптам той зiмовы вечар паўгадавое даўнасцi, калi мы ўпершыню пачулi гэтыя крокi, i падумаў, што сёння таксама дождж. Моцны дождж сек з самага ранку. Роўны i настойлiвы, ён затапiў усё наўкол i нават жытло напоўнiў нейкай халоднай няўтульнасцю. Пляменнiца накiнула на плечы шаўковую хустку з малюнкам Жана Както: дзесяць рук, поўных унутранай трывогi, млява паказваюць адна на адну. Я саграваў люлькаю пальцы - i гэта быў лiпень!
Ён прайшоў праз пярэднi пакой, пасля зарыпелi прыступкi лесвiцы. Спускаўся ён усё цяжэй i цяжэй, але ж не ваганне адчувалася ў гэтым, а воля чалавека, што рашыўся на вельмi цяжкае выпрабаванне. Пляменнiца глядзела на мяне ўвесь гэты час так, быццам нiчога не бачыла, быццам на ўсё забылася. Калi рыпнула апошняя прыступка i настала доўгая цiшыня, пляменнiца адарвала ад мяне вочы, i я ўбачыў, як пацяжэлi яе павекi, як схiлiлася галава. Урэшце яна стомлена адкiнулася на спiнку крэсла.
Наўрад цi гэтая цiшыня стаяла больш за некалькi хвiлiнак, але хвiлiны гэтыя былi надзвычай доўгiя. Мне здавалася, што я бачыў, як чалавек за дзвярыма стаiць з паднятаю рукою i ўсё аддаляе той момант, калi ён адным стукам паставiць на карту сваю будучыню... Урэшце ён пастукаў. У гэтым стуку не было нi лёгкасцi вагання, нi раптоўнасцi пераадоленай нясмеласцi. Ён пастукаў тры разы - выразна, упэўнена i спакойна, быццам адганяў апошнiя сумненнi. Я чакаў, што, як i раней, ён зараз жа ўвойдзе. Але ён не адчыняў дзвярэй, быццам чакаў, што мы гэта зробiм самi, i тады мяне ахапiла неверагоднае хваляванне: супрацьлеглыя, нерашучыя жаданнi змяшалiся ў iм з мноствам пытанняў; з кожнаю хвiлiнай, што iмчалiся, як мне здавалася, усё хутчэй i хутчэй, быццам лавiна, адчуванне гэтае рабiлася ўсё цяжэйшае, усё больш безвыходнае. Цi трэба адказваць? Адкуль, з якой нагоды гэта перамена? Чаму ў гэты вечар наш кватарант чакаў, што мы ўрэшце парушым маўчанне, стойкасць якога ён так ухваляў да гэтага часу ўсiмi сваiмi паводзiнамi? Што загадвала мне ў гэты вечар - у гэты час - пачуццё годнасцi?
Я паглядзеў на пляменнiцу, каб знайсцi ў яе вачах ухвалу альбо якi iншы знак, але яна сама глядзела на клямку. Глядзела тым нечалавечым пiльным позiркам, якi ўжо аднойчы ўразiў мяне - быццам нiчога iншага i не бачыла, быццам на ўсё забылася. Яна была вельмi бледная. Потым я прыкмецiў, як растулiлiся яе вусны i агалiлася ў пакутнай грымасе тонкая лiнiя зубоў. Якiмi ж простымi здалiся мне мае ваганнi ў параўнаннi з гэтай душэўнай драмай, што раскрылася так раптоўна. Я страцiў апошнюю сiлу. У гэты момант пачулiся два новыя ўдары - толькi два, два слабыя таропкiя ўдары, - i пляменнiца сказала:
- Ён зараз пойдзе...
Сказала цiха, з такiм адчаем, што я не стаў больш чакаць i выразна сказаў:
- Уваходзьце, васпане.
Чаму я дадаў гэтае "васпане"? Каб падкрэслiць, што запрашаю чалавека, а не варожага афiцэра? Цi, наадварот, каб паказаць, што я ведаю, хто стукае, i звяртаюся таму менавiта да яго? Не ведаю. Няважна. Але ўсё ж такi я гэта сказаў, i ён увайшоў.
Я думаў, што ўбачу яго ў цывiльным, але ён быў у мундзiры. Я сказаў бы нават, што адчуванне было такое, быццам ён быў у мундзiры неяк больш, чым калi-небудзь раней: я мушу дадаць гэтым тое, што мне здалося, нiбыта на гэты раз ён надзеў форму таму, што вырашыў вымусiць нас звярнуць на яго ўвагу. Ён расчынiў дзверы да самае сцяны i спынiўся на парозе - такi высачэзны i важны, што я ўжо пачаў быў сумнявацца, цi ён гэта перада мною. Я ўпершыню прыкмецiў, як падобны ён на аднаго славутага акцёра. Ён стаяў так некалькi хвiлiнак, расставiўшы трохi ногi, апусцiўшы рукi, - маўклiвы i самавiты. Здавалася, што на твары яго, халодным i неверагодна абыякавым, не засталося нiякага пачуцця.
Але я сядзеў у глыбокiм крэсле i добра бачыў яго левую руку. Я так i не змог адарваць ад яе вачэй, так хвалявала мяне вiдовiшча гэтае рукi, якая выкрывала ўвесь фальш яго позы...
Я зразумеў у той дзень, што назiральнаму чалавеку рукi могуць расказаць не менш за твар, калi не больш, бо яны не так падуладныя волi. Пальцы гэтай рукi згiналiся i разгiналiся, сцiскалiся i расцiскалiся, мiмiка iх была надзвычай выразная, у той час як твар i цела заставалiся напружлiва нерухомыя.
Потым вочы яго, здалося, аджылi, затрымалiся на iмгненне на мне блiскучыя вочы з шырока раскрытымi i нерухомымi павекамi, стомленымi i набрынялымi, як у чалавека, што даўно не спаў. Мне здалося, што мяне цiкуе сокал. Але позiрк яго спынiўся на пляменнiцы i ўжо не пакiдаў яе больш.
Урэшце рука яго замерла, пальцы расшчапiлiся, упiлiся ў далонь, i ён разявiў рот з прыдыханнем, падобным на гук, з якiм вылятае з бутэлькi корак. Голас у яго быў яшчэ глушэйшы, чым звычайна:
- Я мушу сказаць вам нешта важнае.
Пляменнiца сядзела насупраць яго, апусцiўшы галаву. Яна намотвала на пальцы шэрсць з клубка, якi, размотваючыся, круцiўся па канапе. Мусiць, толькi гэтая, без нiякага сэнсу работа была яшчэ ёй па сiле i памагала ўтойваць пачуццi.
Афiцэр загаварыў зноў - здавалася, ён рабiў намаганнi, якiя каштавалi яму цi не жыцця:
- Усё, што я гаварыў гэтыя паўгода, усё, што чулi сцены гэтага пакоя... ён удыхнуў паветра, як астматык, i затрымаў на момант дыханне... - трэба... ён выдыхнуў, - трэба забыць.
Дзяўчына павольна апусцiла рукi, i яны так i засталiся вiсець нерухома, як лодкi, выкiнутыя на пясок. Пасля гэтак жа павольна падняла галаву i тады ўпершыню - упершыню! - паглядзела на афiцэра сваiмi сумнымi вачыма.
Ён сказаў так цiха, амаль прашаптаў, што я ледзьве яго пачуў:
- Oh, welch ein Licht!*
* О, якое святло! (ням.)
I нiбыта напраўду вочы яго не маглi перанесцi гэтага святла - ён прыкрыў iх рукою. На дзве хвiлiнкi. Потым адвёў руку, але павекi яго былi апушчаныя, i больш ужо ён вачэй не ўзнiмаў - утаропiўся ў падлогу...
