Джейн Веркор - Маўчанне мора (на белорусском языке)
Акцэнт у Эбрэнака быў лёгкi, прыкметны хiба што на цвёрдых зычных, голас даволi глухi, амаль без тэмбру, так што гаворка яго нагадвала нейкае пявучае гудзенне.
Ён устаў, паставiў локаць на камiнную палiчку, прыцiснуўся лобам да рукi. Гэты немец быў такi высокi, што яму прыходзiлася нахiляцца нават там, дзе я i блiзка не даставаў галавою.
Ён стаяў так даволi доўга - маўклiвы i нерухомы. Пляменнiца механiчна вязала. Яна не глянула ў яго бок нi разу. Я курыў, седзячы ў ёмкiм крэсле, i думаў, што нiшто не можа парушыць нашага гнятучага маўчання, адно чакаў, калi ўжо афiцэр адкланяецца i пойдзе.
Але пявучае глухое гудзенне пачулася зноў, i дзiўна, адно ж здавалася, яно не парушала маўчання, а цi не ўзнiкала з яго.
- Я заўсёды любiў Францыю, - сказаў ён, не зважаючы на нашу абыякавасць. Заўсёды. У мiнулую вайну я быў яшчэ маленькi, i пра тое, што я думаў тады, успамiнаць не варта. Але потым я любiў яе заўсёды. Толькi здалёку, нiбыта прынцэсу Мару.
- Праз бацьку, - дадаў ён задуменна, потым засунуў рукi ў кiшэнi курткi i прытулiўся да камiна. Час ад часу ён павольна цёрся аб карнiз патылiцаю, - у гэты момант ён нагадваў мне аленя. Побач з iм стаяла крэсла, трэба толькi было зрабiць адзiн крок. Але ён застаўся на месцы. Да апошняга дня ён так i не сеў у гэтае крэсла - нi разу. Мы яго сесцi не запрашалi, ён жа нiколi не рабiў таго, што магло падацца фамiльярнасцю.
- Праз бацьку, - паўтарыў ён. - Ён быў сапраўдны патрыёт. Паражэнне стала для яго асабiстым горам. I ўсё ж ён любiў вашу краiну, Брыяна, верыў у Веймарскую рэспублiку, у тое, што Брыян з'яднае Гермянiю i Францыю ў адну непарушную сям'ю, верыў, што сонца ўрэшце ўзыдзе над Эўропай... Яго энтузiязму хапiла б на многiх...
Расказваючы, Эбрэнак не зводзiў вачэй з пляменнiцы. Але глядзеў на яе не як мужчына на жанчыну, а так, як глядзяць на статую. Ды яна i была статуя. Жывая, а ўсё-такi статуя.
- Але Брыяна перамаглi. Бацька зразумеў, што ў вас гаспадараць людзi, падобныя на Вэндэля, Анры Бардо, старога маршала Пэтэна - уся гэта пражэрлiвая буржуазiя. Тады ён i сказаў мне, што я змагу ступiць на зямлю Францыi толькi ў касцы i ботах. Я быў вымушаны паклясцiся яму ў гэтым, таму што ён быў пры смерцi. I вось да вайны я аб'ездзiў усю Эўропу, апроч Францыi.
Немец усмiхнуўся i дадаў:
- Я ж музыкант.
З камiна выпала палена, вакол рассыпалася вуголле. Немец нагнуўся, падабраў яго, пасля загаварыў зноў:
- Кампазiтар. У музыцы ўсё маё жыццё, i цi не дзiўна, што я салдат?.. I ўсё ж я не шкадую, што iдзе гэтая вайна. Я веру, што яна - пачатак вялiкiх спраў...
Ён выпрастаўся, выняў рукi з кiшэняў i, не апускаючы iх, дадаў:
- Прабачце мне: можа быць, я чымсьцi вас паранiў. Але ж я веру, усiм сэрцам веру ў тое, што вам сказаў. Я веру ў гэта ад любовi да вашае краiны. Вайна стане пачаткам вялiкiх спраў i для Германii i для Францыi. Як i бацька, я перакананы, што над Эўропаю будзе свяцiць сонца.
Ён зрабiў два крокi, пакланiўся i, як заўсёды, сказаў, перад тым як выйсцi:
- Дабранач.
Я моўчкi дакурыў люльку. Кашлянуўшы, сказаў:
- Можа, бесчалавечна адмаўляць яму ў такой дробязi, як адно слова?..
Пляменнiца ўзрушана паглядзела на мяне. Вочы яе блiшчалi ад абурэння. Я адчуў, што чырванею.
З гэтага дня яго вiзiты сталi iнакшыя. Цяпер мы вельмi рэдка бачылi яго ў форме. Ён пераадзяваўся, а потым ужо iшоў да нас. Цi рабiў ён так, каб мы не бачылi варожага мундзiра? Цi каб мы забылiся, што ён яго носiць, i прызвычаiлiся да кватаранта? Хутчэй за ўсё справа была i ў тым, i ў другiм. Ён стукаўся i ўваходзiў, не чакаючы адказу, бо ведаў, што яго не будзе. Рабiў ён гэта вельмi проста i натуральна: прыходзiў пагрэцца каля камiна. Ён i хаваць не спрабаваў зручную ўмоўнасць гэтае заўсёднае падставы.
Прыходзiў ён, праўда, не кожны вечар, але ж не помню, каб хоць раз пайшоў ад нас, не сказаўшы нi слова. Грэючы то рукi, то спiну, ён цiхенька пачынаў сваё пявучае гудзенне. Усе гэтыя доўгiя вечары ён вёў няспынны маналог на тэмы, што запаланiлi ўсю яго душу: радзiма, музыка, Францыя... Нiводнага разу не спрабаваў ён дамагчыся ад нас адказу, ухвалы цi нават позiрку. Нiколi не заставаўся ў нас так доўга, як у першы вечар. Расказваў што-небудзь пакрысе, то падзяляючы думкi маўчаннем, то злiваючы iх у адну няспынную манатонную малiтву. То стаяў каля камiна нерухомы, як карыятыда, то, гаворачы, падыходзiў да якой-небудзь рэчы цi малюнка на сцяне. Потым змаўкаў, кланяўся i выходзiў, сказаўшы заўсёднае: "Дабранач".
- У чым рознiца мiж гэтым агнём i тым, што палае ў камiне майго жытла? сказаў ён у адзiн з першых вечароў. - Вядома, i дровы, i полымя, i камiн усюды аднолькавыя. Але ж толькi не водсвет гэтага полымя! Бо водсвет яго нясе ў сабе кавалачак душы тых рэчаў, якiя полымя асвятляе, людзей, што жывуць яго цяплом, мэблi, сцен, кнiг на палiцах...
- Чаму я так люблю гэты пакой? - сказаў ён задуменна. - Не такi ўжо ён прыгожы - выбачайце!.. - Ён засмяяўся. - Я хачу сказаць, што гэта не музей. Пра вашу мэблю нiяк не скажаш, што гэта цуд мастацтва!.. Але ж у гэтага пакоя ёсць душа. Усё гэта жытло - жывое.
Ён стаяў перад палiцамi з кнiгамi, з ласкавай лёгкасцю праводзiў пальцамi па пераплётах.
- ...Бальаак, Барэс, Бадлер, Бамаршэ, Буало, Бюфон... Шатабрыян, Карнэль, Дэкарт, Фенелон, Флабэр... Лафантэн, Франс, Гацье, Гюго... Якiя мастакi! сказаў ён,i ўсмiхнуўшыся. - А гэта ж усяго толькi некалькi палiц.." Ёсць яшчэ Мальер, Рабле, Расiн, Паскаль, Стэндаль, Вальтэр, Мантэнь i ўсе астатнiя... Час ад часу ён здзiўляўся - мусiць, тады, калi сустракаў нечаканае iмя.
- Гаворачы пра Англiю, перш за ўсё ўспамiнаюць Шэкспiра, пра Iталiю Дантэ, пра Гiшпанiю - Сервантэса. Бяруцца за нас - зараз жа кажуць: Гётэ. А потым трэба корпацца ў памяцi. А калi гаворка заходзiць пра Францыю? Хто прыгадаецца адразу? Мальер? Расiн? Гюго? Вальтэр? Рабле? Хто? Не ведаеш, каго i выбраць.
Ён павярнуўся да нас i дадаў сур'ёзна:
- Але што да музыкi - тут ужо пашукайце ў нас: Бах, Гендэль, Бетховен, Вагнер, Моцарт... Якое iмя вы ўспомнiце першае? А мы ваюем!.. - сказаў ён сумна. Пасля вярнуўся да камiна i з усмешкаю паглядзеў на пляменнiцу. - Але гэтая вайна апошняя! Больш ваяваць мы не будзем: мы з'яднаемся. - Каля вачэй у яго з'явiлiся маршчынкi, на шчоках - ямачкi, блiснулi белыя зубы, i ён весела сказаў: - З'яднаемся, - пасля пацвердзiў свае словы лёгкiм рухам галавы i дадаў, памаўчаўшы: - Калi мы ўвайшлi ў Сэнт, я быў проста шчаслiвы, так добра нас сустракалi. Думаў, што ўсё будзе лёгка. Адно ж пасля зразумеў, што гэта была баязлiвасць. - Ён пасур'ёзнеў. - Я стаў пагарджаць гэтымi людзьмi, пачаў баяцца за Францыю. Думаў: няўжо яна так змянiлася? Але не! Яна не змянiлася! Я зразумеў гэта пазней, i цяпер мяне робiць шчаслiвым яе строгi i стрыманы твар.
Ён паглядзеў на мяне, - я адвёў вочы, - потым вакол сябе, i ўрэшце погляд яго зноў спынiўся на бязлiтасна абыякавым твары пляменнiцы.
- Я шчаслiвы, што сустрэў тут старога чалавека з пачуццём годнасцi. I маўклiвую дзяўчыну. Трэба перамагчы гэтае маўчанне Францыi. Мне гэта люба.
Ён глядзеў на пляменнiцу, на яе ўпарты, замкнёны i чысты твар, глядзеў моўчкi, з сур'ёзнаю настойлiвасцю, але ў гэтай настойлiвасцi таiлася нейкая ўсмешка. Пляменнiца адчувала гэта. Я ўбачыў, як яна пачырванела, мiж яе бровамi з'явiлася маршчынка. Пальцы занадта таропка цягнулi iголку здавалася, нiтка вось-вось парвецца.
- Вядома, - зноў загудзеў ён, - так будзе лепш. Намнога лепш. Мы створым непахiсны саюз - саюз, у якiм кожны набудзе велiч... Ёсць цудоўная казка для дзяцей, якую чытаў я, чыталi вы, чытаў увесь свет. Не ведаю, як у вас, а ў нас яна называецца "Das Tier und die Schone" - "Страшыдла i Прыгажуня". Бедная Прыгажуня - бяссiльная нявольнiца Страшыдлы, якое бязлiтасна не адпускае яе ад сябе нi на хвiлiну... Прыгажуня горда i мужна пераносiць свае пакуты... Але Страшыдла лепшае, чым здаецца. Яно не ведае вытанчаных манер! Яно нязграбнае, прыкрае, проста пачварнае побач з Прыгажуняй. Але ў Страшыдлы ёсць сэрца, у яго ёсць душа, i ў гэтай душы жывуць высокiя iмкненнi. Толькi б Прыгажуня захацела яго зразумець!.. Але ж не, яна гэтага не хоча. Аднак iдуць днi, i яна спакваля пачынае прыкмячаць у вачах ненавiснага турэмшчыка душэўнае святло, штосьцi падобнае на малiтву i каханне. Яна ўжо не так балюча адчувае на сабе цяжар лапы Страшыдлы, лягчэй пераносiць аковы свайго палону... Яе кранае яго пастаянства. Яна перастае ненавiдзець Страшыдлу, падае яму руку - i раптам знiкаюць вядзьмарскiя чары, пад пачварнаю ўладай якiх быў рыцар... Перад Прыгажуняй рыцар - прыгожы i чысты, лагодны i выхаваны. А кожны пацалунак Прыгажунi аздабляе яго новымi адмысловымi вартасцямi... Найвышэйшае шчасце спадарожнiчае iх шлюбу. Дзецi iх, у якiх усё больш прыгажэе суквецце бацькоўскiх талентаў, - самыя цудоўныя з усiх, каго нараджала зямля... Вам даспадобы гэтая казка? Я заўсёды яе любiў. Часта перачытваў. Плакаў над ёю. Асаблiва кранала мяне Страшыдла: я так добра разумеў яго пакуты... Нават сёння хвалююся...
Ён змоўк, удыхнуў з усяе сiлы паветра i пакланiўся:
- Дабранач.
Аднойчы вечарам, падняўшыся да сябе па тытунь, я пачуў гукi фiсгармонii. Гэта былi "Восьмая прэлюдыя i фуга", якiя пляменнiца развучвала яшчэ да разгрому. Ноты так i засталiся адкрытыя на той самай старонцы: да гэтага вечара пляменнiца не рашалася зноў падысцi да фiсгармонii. Музыка выклiкала ўва мне i задавальненне i здзiўленне: якая ўнутраная неабходнасць падштурхнула пляменнiцу да iнструмента?
