Франсуа Мориак - Клубок гадзюк (на белорусском языке)
- Ты стамляеш тату, Жэнеўева...
Хюбэр думаў, што сястра сваёй балбатнёй б'е па маiм самалюбстве i можа "ўсё сапсаваць". Ён убачыў прыкметы крыўды i болю на маiм твары. Але адкуль яму было ведаць, што Жэнеўева развярэдзiла маю старую рану... Я ўздыхнуў: "Шчаслiўчык гэты Фiлi!"
Хюбэр i Жэнеўева ашаломлена пераглянулiся. Яны нiколi не сумнявалiся, што я прыдуркаваты, i, вiдаць, з чыстым сумленнем адправiлi б мяне ў вар'яцкi дом.
- Падлюга ён, распуснiк! - прабурчаў Хюбэр. - А мы ў яго ў руках...
- Яго цесць не такi жорсткi, як ты, - сказаў я. - Альфрэд не раз вунь гаварыў, што не такi ўжо Фiлi i распуснiк...
Жэнеўева не вытрымала:
- Ён i Альфрэда за сабой цягне: зяць разбэсцiў цесця, усе пра гэта ведаюць у горадзе: разам да прастытутак ходзяць - колькi разоў бачылi!.. Божа! Якi сорам! Якая ганьба!.. Гэтае гора так грызла маму...
Жэнеўева выцерла слёзы. Хюбэр вырашыў, што я хачу адхiлiць iх ад галоўнага.
- Ды не ў гэтым цяпер справа, Жэнеўева, - злосна сказаў ён. - Можна падумаць, што свет клiнам сышоўся на табе i тваёй сям'i.
Разгневаная Жэнеўева адказала, што яшчэ невядома, хто з iх большы эгаiст яна цi Хюбэр, i дадала:
- Канешне, кожны думае перш-наперш пра сваiх дзяцей. Я ўсё, усё, што толькi магла, рабiла для Янiны i ганаруся гэтым. А хiба наша мама для нас усяго не рабiла?! За дачку я хоць у агонь...
З'едлiвым тонам (вось дзе мая кроў!) Хюбэр прагугнявiў, што яна "не толькi сама ў агонь пайшла б, але i ўсiх за сабой пацягнула б".
О! Як пацешыла б мяне такая сварка ў былыя часы!.. Гэта ж такое радаснае прадвесце будучай бязлiтаснай бойкi за тыя рэшткi спадчыны, якiя я не паспеў бы знiшчыць. А цяпер мне брыдка i сумна слухаць усё гэта... Што ж, трэба раз i назаўсёды вырашыць грашовае пытанне. Няхай дадуць мне памерцi спакойна.
- Дзiўна, дзецi мае! - сказаў я. - Як дзiўна, што я ўрэшце зраблю менавiта тое, што здавалася мне несусветным вар'яцтвам...
Ну вось! Спрэчкi як не было... Абодва працiўнiкi з'ядалi мяне сваiмi прагнымi, недаверлiвымi вачыма. Яны чакалi. Як яны насцярожылiся!..
- Я добра памятаў i ўсё жыццё баяўся таго, што здарылася з тым старым селянiнам, якi арандаваў у нас хутар. Ён аддаў дзецям усё, што меў, а тыя, абабраўшы бацьку, зрабiлi ўсё, каб ён памёр з голаду... А яшчэ i так бывае: доўга хварэе, не хоча памiраць стары, - дзеткi дапамогуць яму: пакладуць дзве падушкi на галаву ды прыцiснуць трохi...
- Тата, не трэба!
I ў голасе, i на твары адчуваўся непрытворны жах. Я рэзка памяняў тон:
- У цябе, Хюбэр, будзе многа клопату. Падзел будзе няпросты. Мае ўклады ў некалькiх банках. I тут, i ў Парыжы, i за гранiцай. А яшчэ ж будынкi, землi, лес.
З кожным маiм словам вочы iх большалi, але абое не адважвалiся верыць. Я заўважыў, як нервова дрыжалi тонкiя сынавы рукi.
- Я хачу, каб усё было скончана да маёй смерцi. Трэба адразу падзялiць i тое, што вы атрымалi ад нябожчыцы мацi. Пакуль буду жыць, сабе пакiдаю Калез дом i парк. Утрыманне i рамонт - за ваш кошт. Пра вiнаграднiкi я больш i слухаць не хачу. Забiрайце сабе, а мне будзеце плацiць штомесячную рэнту, трэба толькi вызначыць яе памер... Падай мне кашалёк, там... у пiнжаку, у левай кiшэнi.
З дрыготкiх рук Хюбэра я ўзяў кашалёк. Дастаў адтуль канверт.
- Вось тут некаторыя звесткi пра стан i памеры маёмасцi. Можаш занесцi гэты канверт натарыусу Аркаму... Або пачакай, лепш патэлефануй, скажы, каб ён зайшоў да мяне. Я сам аддам гэты дакумент i пры табе засведчу яму сваю волю.
Хюбэр узяў канверт i з трывогай спытаўся:
- Ты не смяешся з нас? Не?
- Iдзi, тэлефануй натарыусу i тады ўбачыш, смяюся я цi не.
Ён кiнуўся да дзвярэй, а потым спахапiўся:
- Не... сёння няёмка... Трэба пачакаць хоць з тыдзень.
I ён правёў рукой па вачах. Яму, напэўна, было сорамна, ён хацеў прымусiць сябе думаць пра мацi. У руках быў канверт...
- Ну што ж, - падахвоцiў я. - Адкрывай i чытай. Я дазваляю.
Ён хуценька падышоў да акна i адкрыў канверт. Ён не чытаў, а еў вачыма гэтую паперу. Не вытрымала i Жэнеўева: устала, падбегла да брата i з прагнасцю ўпiлася ў вопiс маёмасцi.
Я глядзеў на сваiх дзяцей... Брат i сястра... Нiчога страшнага ў iх няма. Хюбэр - дзелавы чалавек, бацька сям'i, апынуўся ў катастрафiчным становiшчы... Жэнеўева - мацi сям'i, гаспадыня... I вось - у руках мiльёны, якiя яны лiчылi страчанымi... Папраўдзе, я нiчога не бачыў у iх страшнага. А вось мая ўласная абыякавасць мяне дзiвiла. Я быў падобны да чалавека, якому зрабiлi аперацыю: ён прачынаецца i гаворыць, што нiчога не чуў. Я адкiнуў ад сябе тое, да чаго быў прыкаваны моцна, думаў - навек. I адчуваў я толькi фiзiчную палёгку, стала вальней дыхаць. А па сутнасцi ўсе гэтыя гады я тое i рабiў, што спрабаваў вызвалiцца ад свайго багацця, надзялiць iм каго-небудзь, абы толькi ён быў не з маёй сям'i. Я заўсёды памыляўся, не ведаў сам, чаго хачу. О, мы рэдка ведаем, чаго хочам, i зусiм не любiм тое, без чаго, здаецца, жыць не зможам!..
Я чуў, як Хюбэр гаварыў сястры:
- Неверагодна!.. Неверагодна!.. Такое багацце!..
Потым яны пашапталiся трохi, i раптам Жэнеўева заявiла, што яны не могуць прыняць такой ахвяры, не хочуць, каб я пазбаўляў сябе ўсяго дзеля iх.
Дзiўна гучалi для мяне словы: "ахвяры", "пазбаўляў сябе...". Хюбэр настойваў:
- Ты вельмi стамiўся, перахваляваўся за сёння i таму, можа, усё так паспешлiва вырашаеш. Не такi ты ўжо хворы, як табе здаецца. Табе яшчэ i сямiдзесяцi няма, а з грудной жабай людзi да ста дажываюць. Праз нейкi час ты пашкадуеш аб сваiм сённяшнiм рашэннi. Калi ты хочаш, я вызвалю цябе ад усiх матэрыяльных клопатаў. Але жывi сабе спакойна i валодай усiм, што табе належыць. Мы заўсёды хацелi толькi справядлiвасцi...
Мяне апаноўвала страшэнная стома. Ад бяссоннiцы злiпалiся вочы. Я сказаў, што рашэнне маё канчатковае i больш абмяркоўваць я нiчога не хачу да прыходу натарыуса.
Яны пайшлi да дзвярэй. Не паварочваючы галавы, я кiнуў услед iм:
- Забыўся вас папярэдзiць: я прызначыў штомесячную рэнту ў паўтары тысячы франкаў свайму сыну Рабэру, - я абяцаў яму. Напомнi мне пра гэта, Хюбэр, калi мы будзем падпiсваць акт.
Хюбэр пачырванеў. Такой стралы ён не чакаў. А Жэнеўева не заўважыла тут нiякага падвоху. Толькi вочы яе сталi круглыя ад здзiўлення. Яна хутка ўсё падлiчыла:
- Васемнаццаць тысяч у год! А табе не здаецца, што гэта мнагавата?..
XVIII
Луг сёння святлейшы за неба. Ад мокрай зямлi падымаецца дымок. У лужынах адлюстроўваецца няясны нябесны блакiт. Да ўсяго ў мяне сёння жывая цiкавасць, як i ў тыя часы, калi я сам быў гаспадаром у Калезе. А цяпер усё тут ужо не маё, але сваёй беднасцi я не адчуваю. Льюць дажджы. У бяссонныя ночы я чую, як цяжкiя кроплi б'юць па чарапiцы, ведаю, што будзе бяда: пагнiе вiнаград, i перажываю, як i тады, калi вiнаграднiкi былi мае. Цяпер толькi я зразумеў, што не ўласнiк, не сквапны багацей жыў ува мне, а селянiн з яго спрадвечнай любасцю да зямлi. Так, так - селянiн, нашчадак тых, каму зямля была храмам i майстроўняй, бядой i ўцехай. Для дзядоў, прадзедаў маiх кожны дзень пачынаўся з таго, што з трывогай i надзеяй углядалiся яны ў небасхiл, спрабуючы адгадаць, чаго сёння чакаць: буры цi пагоды...
Мая рэнта будзе накоплiвацца ў натарыуса: мне пакуль што нiчога не трэба. А зрэшты, калi мне чаго бракавала?!. Усё жыццё я iшоў не да сваёй мэты... Усё жыццё ганяўся за грашыма, эканомiў, дрыжаў над кожным сантымам, а аказалася, што не патрэбна мне было нi золата, нi багацце... Усё жыццё быў палоннiкам страсцей, якiя на самай справе мной не валодалi, былi мне чужыя... Як сабака, што брэша на месяц, быў я загiпнатызаваны халодным бляскам прагi i сквапнасцi... Божа! Прачнуцца ў шэсцьдзесят восем гадоў! Адрадзiцца перад самай смерцю! Божа, дай жа мне пажыць яшчэ хоць некалькi месяцаў, хоць некалькi тыдняў!..
Сядзелку ўжо адправiлi назад у горад, - я адчуваю сябе намнога лепш. Са мной засталiся Эрнэст i Амелiя. Уколы рабiць яны ўмеюць; служылi яшчэ пры Iзе. У мяне пад рукой самыя неабходныя лякарствы: ампулы марфiну i нiтрыту. Сын i дачка - у горадзе. Яны ўсё яшчэ занятыя падзелам маёмасцi. Сюды прыязджаюць найчасцей тады, калi трэба параiцца наконт ацэнкi той цi iншай часткi спадчыны. Усё iдзе даволi мiрна, без асаблiвых спрэчак. Абое баяцца прагадаць i таму знайшлi даволi камiчнае выйсце: усё дзялiць папалам, нават камплекты бялiзны, наборы чарак i сервiзы. Яны гатовы рэзаць папалам i габелен цi дыван, абы толькi ён не дастаўся каму-небудзь аднаму. Ну што ж, яны хочуць, каб усё было па справядлiвасцi. Вось так разумеюць яны справядлiвасць... О, яны ўмеюць падбiраць сваiм нiкчэмным пачуццям высокiя патэтычныя назвы!.. Ды што гэта я? - Не, не, я адмаўляюся ад апошняга сказа, выкрэслiваю яго. Хто ведае, можа, i яны ў палоне тых iмкненняў, жаданняў, якiя на самай справе не маюць у iх душах глыбокiх каранёў?
А што яны думаюць пра мяне? Напэўна, абое лiчаць, што я быў пераможаны i здаўся. Ну, а самi, нябось, ходзяць "у пераможцах". Хоць, праўда, кожны раз пры сустрэчы яны з вялiкай павагай адносяцца да мяне i ўсё дзякуюць, дзякуюць... I ўсё ж яны з нейкiм здзiўленнем глядзяць на мяне. А Хюбэр увогуле насцярожана сочыць за мной. Няма ў яго ўпэўненасцi, што зброю сваю я зусiм склаў. Ды супакойся ты, бедачына! Мяне вам не было чаго баяцца ўжо ў той дзень, калi вы прывезлi мяне ў Калез, каб я тут адпачыў, паправiўся... А цяпер!.. Куды мне ўжо!..
