Франц Сіўко - Цымант
- Марута, хто там? - абзываецца, на шчасце, з хаты гаспадар і, не чакаючы адказу, выходзіць на лядашчы рыплівы ганак.
- О, гэта што! Гэта - семкі! - Дзед Антук хвіліну трымае газету перад вачыма, кладзе на застаўлены парожнімі бляшанкамі з-пад кветак падваконнік. Кветак ён ад часу паховінаў жонкі не трымае, выкінуць жа бляшанкі, відаць, старому шкада, вось і прыстасаваў іх для захоўвання нітак, голак, дратвы ды рознай іншай гаспадарскай драбязы. Бачна, што артыкульчык пра Віцюню ён ужо чытаў, а вось чым гэтак ці то расчараваны, ці то незадаволены - невядома. - Падумаеш: працаўнік, дбаліца... От паказаць бы вам, што пра мяне колісь напісалі ў газеціне - ото цымус!
- Пра вас? І што ж? - робіць выгляд зацікаўленасці Стасік.
Гісторыю, пра тое, як перакруцілі колісь, у даваенныя яшчэ часы, Ан-
тукову біяграфію журналісты падчас ягонае службы ў войску, зрабіўшы бацьку, простага жывёлавода, партыйным босам сельсаветаўскага значэння, а маці, даярку, лепшай ільнаводкай раёна, бадай, толькі зусім лянівы ў паселішчы не ведае. Ды стары заўсёды распавядае яе так ахвотна, што не выкарыстаць дзеля справы ягонага энтузіязму здаецца Стасіку недаравальным.
- Што, дзед?
Але дзеда Антука падсекчы на зазуб шчырасці і даверлівасці не так проста.
- Што? Сам ведаеш. Быў русавалосым - зрабілі чарнявым, ды і кучаравым яшчэ ў дадатак. Вось што. Напісаць, пане-браце, можна што заўгодна. Усё, што ў голаў узбрыдзе.
- Вы на Віцюню намякаеце, ці як? - збянтэжаны апошняю фразай старога, перапытвае Стасік.
- Можа, на яго, а можа - на каго іншага, - кажа дзед Антук і рэзкім рухам выхоплівае з кошыка за вушы труса. - Прыйшоў па справе, дык і кажы, што трэба, а не круці тут яйцамі. Круцель...
- Дык я гэта. вас жа слухаю.
Стары выцірае рукавом сліну, што асела на вуснах ды барадзе, калі хвіліну таму зайшоўся кашлем, сунецца ў сенцы рыхтаваць месца і начынне для забойства жывёліны.
К поўдню справа зроблена, і дзед Антук падае ўнучцы каманду наконт абеду: папрацавалі - след падсілкавацца.
Стравы простыя, звыклыя, свае: шчаўе, салата з цыбулі і радыскі з кропам, бульба. Затое яечня не абы-якая, а з варанай кілбасой. Кілбасу прывезла з Літвы, дзе жыве з бацькамі-настаўнікамі, Марута, і тут, у Касцяніцы, як і ва ўсім Лучаі, дзе і на смак яе даўно забыліся, бо дэфіцыт, такі пачастунак выглядае ледзь не княскім. Адзінае, што замінае Стасіку адчуць асалоду ад яго напоўніцу, - няўменне карыстацца відэльцам і ножыкам. У іх дома гэткімі дробязямі не пераймаюцца: галоўнае - пад’есці, а розным там гарадскім выбрыкам кшталту сталовага начыння ўвагі ніхто не надае. Нават Віцюня, які, здаецца, няблага-такі абцерся ў горадзе за гады вучобы, на правілы этыкету за сталом надта не зважае.
Хлопец бачыць, як спраўна дае рады прыборам, быццам нарадзілася з імі ў руках, Марута, і яму ўпершыню ў жыцціі няёмка за сябе. Ён спрабуе рабіць так, як робіць дзяўчына, і сёе-тое ў яго, праўда, атрымліваецца. Але коштам такое напругі, што, здаецца, ускочыў бы з-за стала і пабег куды вочы глядзяць.
Ды - нельга, так што міжволі даводзіцца трываць. І не проста трываць, а яшчэ і на дасціпныя Маруціны пытанні ў перапынках між тымі трыванкамі адказваць. Добра, дзед Антук жуе памалу, дык хоць збольшага зарыентавацца ва ўласных рухах застаецца Стасіку хвіліна. І ён упарта працягвае капіраваць рухі і жэсты дзяўчыны. Ён - упарты ад нараджэння і, нягледзячы на не такі ўжо і значны жыццёвы досвед, дакладна ведае: кінуць у роспачы пачатае - апошняя справа, наступствы якой калі каму і могуць абыходзіць, дык найперш сабе самому.
Праз паўгадзіны абед заканчваецца, час Стасіку адыходзіць дадому. Марута мкнецца ў кухню мыць посуд, але дзед Антук распараджаецца па-свойму: калі ўжо госць у хаце, дык госць, калі ўжо прынялі яго, то і праводзіць трэба як след. Ці то гэтак прыколваецца стары, ці то гаворыць усур’ёз, не зразумець. Хутчэй за ўсё жартуе, ды Марута ўспрымае дзедавы жартачкі за святую праўду і выходзіць следам за Стасікам на двор.
Колькі часу абодва крочаць моўчкі. І толькі параўняўшыся з Модзевай хатай, смялеюць, распачынаюць гаману. Дакладней, Марута распачынае. Зачэпка для гамонкі - спусцелае Модзева жытло. Дзяўчыне карціць зазірнуць у вакно хаты, дагэтуль яна гэта рабіць баялася, а вось цяпер, маючы добрага хаўрусніка, магла б, маўляў, і рызыкнуць.
Ды ўгледзець што-небудзь праз запарушаную пылам шыбіну адзінага не запятага знутры фіранкамі вакна не так проста. Апроч печы, што няўклюдна прыхінулася да сцяны праваруч ад увахода і страхавіта зеўрае ў вакно разнасцежаным чорным прыпекам, нічога не бачна, і дзяўчыну гэта расчароўвае.
- Невясёлае відовішча, -- кажа яна і хукае вуснамі на пласт пылу. - А дзед, уяві сабе, зусім не баіцца. Ссыпаў тут зерне ў сенцах і штодня ходзіць па яго для курэй. Набярэ ў гарнец, а потым сядзе яшчэ на парозе ды папаліць у самоце. Нервы ў чалавека! Мяне ўчора пасылаў па тое зерне, але я не магу адна адважыцца, страшна.
- Марута - літоўскае імя? - знарок, каб перавесці размову на што-небудзь весялейшае, пытаецца Стасік і першы адыходзіць воддадь ад вакна.
- Канечне. Бацькі наўмысна далі такое, каб з літоўцаў не вылучацца. Тыя вельмі любяць сваё, вось і даводзіцца міжволі падрабляцца.
Над студняй ля ўзножжа пагурка нейкая дробная жамяра таўчэ мак, і яе так шмат, быццам зляцелася сюды з усяе акругі. Гэта дзіўна, бо побач балота і іншага, больш вольнага месца разгуляцца крылатаму кузюрству зусім не бракуе.
Хочацца піць. Стасік адчыняе века студні, набірае конаўкай з вядра вады, робіць колькі глыткоў. Спахапіўшыся, што, мабыць, трэба было спачатку прапанаваць дзяўчыне, падае ёй конаўку. Але яна адмаўляецца.
- Я не магу з калодзежа піць, - кажа і, дэманструючы гіду, прыкрывае рот тонкімі, з вузенькімі карункамі манікюру, пальцамі. - Наш сусед па лецішчы ў студні ў сябе на ўчастку летась утапіўся, дык як згадаю пра тое - аж млосна робіцца. Артыст, званнем нейкім не ўганаравалі, то абкруціў сябе ланцугом і сігануў у прадонне. Толькі праз месяц знайшлі, рука з вады вытыркнулася. А датуль ваду пілі... Жах...
- Сапраўды, - кажа Стасік і міжволі дзівіцца, як увадначас перамяніліся пры згадцы пра страшнае вочы дзяўчыны, перарабіліся са светлых-блакітных на цёмна-сінія. Як надвор’е ўвосень: толькі што сонца свяціла, а вось табе - аблачына, ды такая, што да вусцішу адзін крок.
- Ну, мабыць, далей я не пайду. - Марута спыняецца, падае хлопцу руку. - Прыходзь да нас. Дзед як дзед, а я радая буду. Па гарох, можа, разам сходзім, а то адной сумна. І страшна, папраўдзе, такія тут у вас жарсці наўкола... - кажа і, быццам спахапіўшыся ды засаромеўшыся, што вось жа гэтак зляцела з вуснаў двухсэнсоўнае пра сумесную выправу па гарох, адводзіць убок пагляд зноў светлых-светлых сваіх, пад колер не скалыхнутага ані подыхам вятрыска паветра, вачэй.
- Доўга ж штосьці ты бавіўся ў Чабана. - Мачыха вымае з кошыка асвежаваную тушу труса, кладзе на стол. - Ого! Здавалася, такі вялікі звяруга, а во - колькі тут таго мяса, хіба што раз сям’ёю пад’есці. Ну, але ж будзе вячэра, - кажа ды, узброіўшыся нажом, пачынае рэзаць труса на кавалкі.
Мачыха рэжа тушку, а Стасік ідзе ў клуню. Але гэтым разам без падручніка: іншае ў галаве. Іншае мільгаціць у глуздах, адбірае раўнавагу, ды толькі нават самому сабе ў тым прызнацца - хіба адважышся?
Пражаніна дыхтоўная, духмяная: гатаваць абедзве Тарасевічыхі, што мачыха, што Ксеня, умеюць. Ксеня адкладае трусіную лытку на патэльню, ставіць на прыпек - для Віцюні. Ён сёння даводзіць да ладу адзін з камбайнаў і вернецца дахаты добра калі апоўначы.
- А ты што не сядаеш, Стасік? - Мачыха здзіўлена глядзіць на яго, штурхае да стала. - Еш, пакуль цёплае.
- Я, мабыць, крыху пазней, - кажа ён і паказвае разгорнуты падручнік.
- Дачытаю раздзел і тады ўжо сяду.
- Відаць, добра накармілі ў дзеда. Ну, глядзі, як хочаш.
Жанчыны пачынаюць есці, а Стасік ідзе на веранду - быццам дачытваць распачатае. Сядзіць на зэдлі пры сходах, робячы выгляд, што чытае, чакае, калі жанчыны пойдуць з кухні.
Першая адыходзіць, саступіўшы Ксені па хвіліне спрэчкі месца пры мыйцы, мачыха. Праз колькі часу і Ксеня ідзе прэч.
- А як жа дзеўка, Стасік? - пытаецца наастатак і гарэзліва ўсміхаецца.
- Спадабалася?
- Дзеўка як дзеўка, - адказвае Стасік і, ледзь зачыняюцца за братавай дзверы, ляціць у кухню.
Есці пасля шчодрага пачастунку ў дзеда Антука яму яшчэ не хочацца, ды ахвота патрэніравацца ў карыстанні прыборамі, ды навучыцца валодаць імі так, як умее Марута, такая вялікая, што і аднаго імгнення патрываць няўсцерп.
Прыборы капрызяць, слухацца не жадаюць, быццам толькі і мараць пра тое, каб не дацца ў рукі, выслізнуць з пальцаў ды паляцець на дол. “Жах”, - узгадваецца сказанае Марутаю ля студні пра чужое страхавітае.
І тое - жах, і свайго, уласнае гадоўлі жахлівага, - з каптуром. Ды толькі думаць пра яго штохвіліны, як наўме зусім іншае, зусім Стасіку не хочацца.
