Ганна Навасельцава - З сон-травою...
Магутнае ўчыненае чарадзейства. Вернуцца ўсе, радасныя ды жывыя. Матаецца блакітная стужка. Паказаліся ўжо з вады высокія званіцы. Я ніколі не ўспамінала пра цябе, Белаполь. Я не думала пра тваё абяцанне. Знікае возера, адмяняюцца чары, адкрываецца новы свет. І ты, князь Белаполь, выходзіш сустрэць мяне. Выходзіш сустрэць першым.
— Прабач мне, што ішла занадта доўга. Але цяпер адмоўлю ўчыненае чараўніцтва, ратую твой горад і тваіх людзей.
— Я рады бачыць цябе, як рады зноў бачыць сонца. Я столькі часу глядзеў на свет з азёрнага скрозьдоння. Ды мушу засмуціць цябе ў гэтае радаснае імгненне. Не так сабе ператварыўся горад у возера. Вялікі цуд вядзе за сабою вялікую страту. Абяцалі мне чарадзеі ды вешчуны ратаваць мой горад, але толькі тады, калі пакіну я сваё каханне — свой лёс.
І чаму ж мне мроіцца ў тваіх словах, князь Белаполь, стракаценне белай сарокі. Абяцала вярнуцца, абяцала мяне дагнаць. Ці не ад яе, яе адной, я столькі ўцякала праз час.
— Пакінуў я сваё каханне да цябе — свой лёс. Толькі не хачу без яго жыць на белым свеце. Вяртацца мне назад, у празрыстую тонь, дзе быць не жывым і не мёртвым. Бачыць белы свет, але быць пазбаўленым яго. Прабач мяне. Скажы, што я для цябе быў хоць нечым, скажы, што будзеш мяне памятаць.
Я не хачу пра цябе памятаць, Белаполь, не хачу памятаць цяпер, калі ўведала праўду. Не застанецца імя твайго ў легендах. Ты не жаданы, ты не варты.
І тады, калі глядзіш у вочы, калі чакаеш адказу, парушае маё маўчанне белая сарока:
— Не зможа прабачыць, не зможа, не зможа.
Як вада ў возеры, цямнее твой позірк. Цяжэе ў маіх руках сіні клубочак. Такі маленькі, яшчэ не зматаны. Балюча ўпіваецца яго сіняя стужка.
— Скажы мне, што будзеш мяне памятаць.
— Я не хачу пра цябе памятаць, Белаполь. Мы не светлыя, мы не шчаслівыя, мы не вечныя.
Радасна пырхнула белая сарока. Вырваўся клубочак з рук. Знікаюць у азёрнай вадзе званіцы, як і раней было. Трымняць ды рассыпаюцца лісцікі пералёт-травы. Не панясеш ты мяне болей далёка-далёка. Не панясеш мяне лёгка-лёгка. Не знікнуць мне з гэтага часу, не патрапіць у іншы. А ты вяртаешся да возера, князь Белаполь. Азіраешся на мяне. І бачу я, бачу ў тваім абліччы спадарожніка часу.
Князь Белаполь. Спадарожнік часу. Пачакай, не ідзі туды, не ідзі...
А ты ідзеш ды кажаш:
— Раз на стагоддзе дадзена выкупленне. Раз на стагоддзе той, хто добры ды шчыры, зможа ўзяць у рукі стужку, зможа зматаць клубочак. Вярнуць горад, вызваліць людзей.
Ты так спадзяваўся, што я гэта зраблю. Ты вяртаўся ў часе, каб змяніцца і змяніць. Дзеля свайго горада, дзеля сваіх людзей ты зноў і зноў вяртаўся ў часе. І чаму я адразу не зразумела гэта. А ты так хацеў, каб я ўспомніла. Успомніла ўсё.
— Я так хацеў, каб ты ўспомніла. Мы б былі разам, не забяры я тваю памяць. Ды не змог бы я іначай вяртацца. Не змог бы ісці праз час.
Гэты лес завецца сінім не ад таго, што ясна-срэбны ў водблісках зор. Ты сказала мне і гэта, сон-трава. Ведала я аднаго чарадзея, які адліў самае дзівоснае люстэрка на свеце. Зможаш стаць веднай ды шчаслівай, зможаш выйсці з зачараванага сіняга лесу. Тваімі чарамі, спадарожнік часу. Я не верыла табе, сон-трава, а ты прасіла мяне ратаваць ад пракляцця. Вечнага пракляцця. Вечнага палону.
— Вечна пракляты найлепшы абраннік. Але і ў іншым часе мы сустрэліся. Суджана зноў быць разам. А ты паклікала белую сароку. Ты абяцала ёй сваю душу!
І шэпча мне сон-трава, што не зможа бяда працяці наканаванага, не завалодаць злой птушцы душою. Адкуль ты ведаеш гэта? «Проста ведаю, як сіні лес — чары. Жыцці паўтараюцца. Але ты лепшая за мяне, лепшая.» Ведала ты мае думкі, магла ўгадаць спадзяванні. Я — гэта ты. Зачараванае кола лёсу.
— Зачараванае кола нашага лёсу. Нам суджана сустракацца, нам суджана пачынаць нанова. Я аніколі не адпушчу цябе з вечнасці. І гэтым разам падарыў табе незвычайнае люстэрка, каб дазнацца твае пачуцці, каб ведаць, што ты далей учыніш.
Што мне ўчыніць, як не заплакаць з жалю. Сустракацца нам суджана ў розных часах, ды толькі ні ў адным часе разам не застацца. Стаўся горад возерам з лілеямі. Вялікае чараўніцтва. Вялікая адплата. Мне так балюча ад яе. Мне балюча, чуеш, жывое чароўнае люстэрка.
— Застанецца чакаць жывое чароўнае возера сваёй хвіліны. Праміне вечнасць, але не згубіцца ў ёй легенда. Я, ведны спадарожнік часу, у тым клянуся.
Беражы люстэрка маё. Беражы, не разбі. Адліў яго з лепшых чараў тваёй зямлі. Маю сваю ўласную волю. Калі разаб’еш мяне, то назаўжды пазбавішся прадказанага лёсу. Я не разаб’ю цябе, чароўнае, жывое. Не магу я разбіць тваю мару. Не магу я разбіць тваю славу.
Падае люстэрка з маіх рук. Падае ды разбіваецца на маленькія друзачкі. І тады кажу яму, жывому, зноў кажу, што аніколі не адмоўлюся ад свайго лёсу. Не прысніць мне яго, калі ў разбітых люстрынках бачу неабсяжную азёрную просінь. І, здаецца, плыве ад глыбокіх азёрных вачэй такі знаёмы, такі мілы пераліўны звон.
Пераліўны звон. Як сон. Звон.
...Я бачыў, што не было зямлі. Я бачыў, што не было і неба. Толькі вада. Не сіне-крынічная, не празрыста-азёрная, не якая іншая, на якую мне хапіла часу нагледзецца за трыццаць год майго жыцця. Гэтых вод не было, як і нічога з таго, што я памятаў, што я любіў. Не было і мяне. Я не быў яшчэ... і я... ужо не быў. Далёка ж ты мяне занесла, злая пералёт-трава. Не знайсці мне зваротнай дарогі.
Вада, толькі вада. Вялікая вада, колькі хапае вачэй. І цягне твой позірк, забірае тваю душу халодны сіні валун, які гайдаецца на бязмежных хвалях. У ім — чары, у ім — жыццё. І у ім — канец усяго, на што я спадзяваўся.
«Не глядзі на валун, не глядзі. Ты чужы тут, ён забярэ тваё жыццё», — загучаў у маёй свядомасці ўладны голас. Выклікаў горыч, і новае перажыванне старой страты і ганьбы, з-за якой хочацца праваліцца ў скрозьдонне. І. нагадаў, што я пакуль жывы, што мне, пакуль жывому, няма куды правальвацца. Таму што няма зямлі, таму няма і скрозьдоння.
«Пачакай, хутка будзе. Нядоўга засталося чакаць.» Я хацеў спытаць, скуль ён такое ведае, але не паспеў. Скалануўся валун, як жывы. Хацеў даць нырца ў ваду, калі яго нагнала найвялізная бліскуча-чырвоная, балючая нават здалёку, маланка.
«Вось і ўсё. Цяпер табе будзе лягчэй.» Не веру. Яму, гэтаму жывому валуну, не лягчэй, а цяжэй. Курчыцца і выгінаецца, як працяты перуном цмок. Заходзіцца ад болю.
«Ды што ты кажаш. Пашкадуй, пашкадуй яшчэ». Няўжо? Сапраўдны цмок. Зноў не веру. Падманваеш занадта часта.
Але мой кат, без якога, трэба прызнацца, я б даўно сканаў на гэтай вадзе, нечакана стаў сур’ёзным. «Не, не сапраўдны. Першы». Што, першы? «Самы першы.»
На некалькі імгненняў я страціў здольнасць думаць і размаўляць. А пакуль я знерухомеў, то паплылі ад валуна, адколатыя маланкай, тры маленькія яскаркі. Нібы таксама былі жывымі. На бясколерна-бязмежнай вадзе яны здаліся мне найпрыгажэйшымі, таму што кожная з іх была непадобная на другую. Першая — белая, як снег, першы снег маёй зямлі, чысты і свежы. Другая — жоўтая, як пясок на высокім адхоне бруістых рэк, радасных рэк майго краю. Трэцяя была, як кроў, пралітая ў бітвах за абарону таго, што найдаражэй на свеце. Я многа іх бачыў, я зведаў многа перамог, пакуль не зазнаў астатнюю страту.
«Глядзі, смяротны, ты бачыш тое, што не павінен. За што многія, лепшыя за цябе, прадалі б душу. Успомні самае радаснае, самае шчаслівае ў тваім кароткім жыцці. І глядзі з самай вялікай спагадай, на якую толькі здольны. Чакаюць яны блаславення чалавечага сэрца.»
І я ўспомніў. Дараванне, ты самае найвялікшае ў свеце. Цябе можна чакаць бясконца. І няма нічога мацнейшага за цябе. За цябе можна ўзаць у рукі пералёт-траву і згадзіцца падарожнічаць у свеце. У вялікім, бясконцым часе. Хоць бясконцы час злы і страшны.
Толькі я не хачу думаць пра тое. Адзін раз на стагоддзе можа быць дадзена выкупленне. Выкупленне горада, ператворанага ў возера, выкупленне людзей, ператвораных у лілеі. Майго горада і маіх людзей. Некалі маіх. Чыстыя вочы ўбачаць, што віецца каля ператворанага возера прыгожая сіняя стужка. І калі за гэту стужку доўга цягнуць, то можна зматаць усё чыста возера ў невялікі мяккі клубочак. І тады вернецца горад, вернуцца яго людзі, нібы і ніколі не ператвараліся невядомай воляй.
Не, зусім не такой невядомай. Маёй воляй. Не хачу пра тое думаць, не хачу.
Многа стагоддзяў чакаў я даравання і выкуплення. А са мною — мой горад. І доўгімі стагоддзямі ніхто не ішоў, быццам звяліся ва ўсім свеце чыстыя вочы, шчырыя сэрцы. Ніхто не бачыў сіняй стужкі, якая б падказала, што створана возера чарамі. Ніхто не спрабаваў зматаць з яе клубок.
Але нарэшце мне пашчасціла. Пацягнулася стужка, і адкрыліся небу высокія званіцы, схаваныя ў азёрных хвалях, і дахі найвышэйшых дамоў. І ператварыўся я ў чалавека першым, вярнуўся да жыцця.
Толькі нядоўгай была мая радасць.
Выслізнула сіняя стужка з рук дзяўчыны, якая яе трымала. Трымала моцна, але стужка аказалася мацнейшай. І зніклі дахі дамоў у вадзе, нырнулі ў яе і званіцы. І стала, як было раней. Усё, акрамя мяне. Невядома за што, але я, здраднік, стаўся чалавекам. І наканавана было шукаць свой горад у тым, што мінулася. Шукаць, пакутаваць і не знаходзіць. Імклівая, як мудрая думка, пералёт-трава. Ды не панясе цябе туды, куды захочаш.
