Ганна Навасельцава - Легендарныя апавяданні
Обзор книги Ганна Навасельцава - Легендарныя апавяданні
Ганна НАВАСЕЛЬЦАВА
ЛЕГЕНДАРНЫЯ АПАВЯДАННІ
З бяздоннага багацця...
Пявун-звон трымцеў ціха, тужліва. Як жаліўся ды плакаў, як шкадаваў. Пра што? Я не мог яго зразумець. Хоць і бачыў тое самае, чуў тое самае, перажыў тое самае...
— Не падманвай сябе! Як ты можаш нешта перажыць? — гэта ён мне азываецца з бяздоннай глыбіні, угадаўшы маю таемную думу.
Можа стацца, што і не зусім таемную. Ды і чаго таіцца... З таго, што быць нам давеку рознымі? Часам такім паразумецца прасцей, як самым блізкім.
— І не думаў падманваць, — шапчу з верасамі ў адказ. — Толькі не жалюся, не плачу. Хопіць і табе ўжо нудзіцца. Проста падумай, пачакай.
— Не веру, не веру табе, — гнеўна трымцяць азёрныя хвалі, не хаваюць сваёй нязгоды.
І смешна робіцца тады. Так, як было ў самым пачатку...
— Бом, бом, бом! Ну, і з чаго мы смяёмся? З саміх сябе?
А чаму б і не? Ты ж не засмяешся. Хоць і спеўны, хоць і гаваркі. Ды не ўмееш заходзіцца звонка.
— Умеў! Некалі... А ты ж — маўклівы, ты ж — пануры...
— Я не заўсёды быў такім.
— Я памятаю. Бом, бом, бом! Памятаю!
І мне тое не забыць. Толькі якое ў гэтым шчасце? Паўсталі курганы, задымелі ціхімі верасамі там, дзе я некалі прайшоў. Веліч ды ўзнёслы спакой калышуцца ветрам, як азёрныя хвалі. Там яднаюцца і радасць, і боль. Гэта я. І я б хацеў пазбавіцца гэтага. Адно ніколі не змагу, як ты не зможаш пазбыцца песні.
— Не змагу, бо не хачу! — выгукваеш мне ў адказ.
— Не веру табе!
І тады смяешся ты, звонкагалосы. Добры. Ціхмяны. Лагодны. Не такі, як я. Ды ўсё ж не з тых, якія даруюць. Мы абодва і прабачалі, і каралі. І забываліся пра тое. А ці адмовіліся ад гэтага? Не ведаю. Пявун кажа мне зноў, што пазбыўся ўжо летуцення і спачування. А я зноў яму не веру. Занадта доўга бачыў, занадта доўга ведаў. Ды і сам ты ці верыш, ясны?
— А што не верыць? Успомні, як з’явіўся княжы курган.
— Не забыў. Ды ці не быў гэта адзіны раз, калі на крыўду ты азваўся крыўдай?
Помню, як ты спяваў-звінеў над слаўным горадам. І сам быў жаданым, і сам стаўся слынным. Цябе слухалі, твайго голасу чакалі. Акрыляў, спавядаў, будзіў. Азываўся ў самых прарочых сэрцах. Ды і як не з таго ў самога цябе забілася сэрца. Жывое, чулае.
— Не, ніколі не займее сэрца жалезны звон.
Пярэчыш мне. А ўсё ж я думаю, што абудзілася ў табе сэрца. Іначай чаго ж ты спужаўся, як прыйшоў той грозны ваяр. Хоць не, зусім ты не баязлівец. Спудзіўшыся ад нечаканасці, не змаўчаў, а стаў клікаць абаронцаў горада. І яны пачулі цябе.
— Нядоўгай была абарона.
— Вось, чуеш сам сябе? І дагэтуль памятаеш, і дагэтуль шкадуеш. Значыць, маеш сэрца. Ці зноў мне, твайму вечнаму саперніку ды зласліўцу, веры не дасі?
— А што верыць ці не верыць. Ты ж там быў, усё бачыў.
Гэта праўда. Я быў і бываю ўсюды, дзе ўспыхвае бойка. А тады звінеў і на сценах, і ў дзядзінцы. Кароткае, адчайнае змаганне, яшчэ больш упартае ад таго, што прыйшлі адна да адной няроўныя сілы. Накацілася чужынская, злавесная, вынішчальная. Бясконцая, нібы азёрныя хвалі. Паўстала супраць яе нам абодвум блізкая. Узялася за зброю тая, што не ўмела нападаць, а толькі баранілася ды не хацела саступаць. Я памятаю тых, хто быў з ёю. Што ж з таго, як было іх мала? Але яны перамаглі.
— Іх перамаглі, ты хацеў сказаць.
— Не, зусім не памыліўся. Можна перамагчы, паміраючы. І можна стаць назаўжды зганьбаваным ды пераможаным, застаўшыся жыць.
Веру, што цяжка табе гэта зразумець. Вось чаму мы такія розныя. Але ж якая ўчынілася тады бойка! Тыя, чужынцы, былі і моцнымі, і рашучымі. І не аднойчы лёгкім наступам бралі горад. Не сумняваліся, што ды як рабіць. Але ж такога прагавітага змагання, не, зусім не чакалі. Былі здзіўлены. А я даўно ўжо ўведаў, што здзівіць — гэта значыць перамагчы. І доўга-доўга пасля не бачыў я такой смеласці.
— Сапраўднай смеласці?
— І не пытайся. Табе ёсць, чым ганарыцца. Ёсць што славіць у песні.
— Я і славіў. Не маўчаў, пакуль хоць хто заставаўся жывы. Каб чулі яны, каб спадзяваліся.
— О, так! У той дзень я чуў цябе ўсюды.
Але загінуў апошні з абаронцаў, і ты замаўчаў. Ціха. Жалобна. Скрушна. Так, як цяпер плачаш. Ты не вытрываў. Ды што я кажу? Зможаш-здолееш усё, вечны, жалезны. Не змагло ў той дзень тваё жывое сэрца.
— Не змагло.
Той, злавесны волат, пачуў цябе. Пазнаў у тваім голасе выклік, зразумеў непакору. Не мог адчуваць сябе пераможцам, пакуль ты быў. Проста быў па-над сваім светам. І таму загадаў скінуць цябе са званіцы, утапіць у глыбокім возеры. Каб назаўжды пазбавіць голасу зваяваны горад.
— Толькі ці можа ўтапіцца жалезны.
Ты не ўтапіўся. Салёнай зрабілася вада ад слёз. Ці гэта яны трымалі цябе? І не магло паглынуць твой звон вялікае возера. Не змагло выпіць твой голас. Адчайна разліваў ты свой гнеўны неспакой, калі ў непрагляднай глыбі хавалася сонца. Клікаў чары, адкрытыя толькі табе. Уцякалі ад скаргі-звону ў пушчанскія нетры ўсе жывыя. Як адчулі тое, што здарыцца.
— Здагадаліся пра мой намер.
Толькі яны, злавесныя, не маглі здагадацца. Ці былі яны жывымі? Зусім не былі. Дыхалі, хадзілі, рабавалі. Шукалі золата-срэбра. І знайшлі, каб застацца з ім навечна.
— Бом, бом, бом! Багаты горад. Нямала ўсяго.
Ды ўдаўся багаты яшчэ і помстлівым. Чорным шарам лётала апоўначы па спустошаным горадзе чума. Не шукала багаццяў. Не глядзела на іх, нежывых. Адно рабіла так, каб сталася ўсё правільна. Не ўтрымае жыцця той, хто нішчыць жыццё. Толькі дагэтуль цяжка мне даўмецца, як ты, добры, спагадлівы, адданы Сварогаву вітанню жыцця, змог даклікацца Чарнабогаву служку? Бо скажу па шчырасці: я баюся яе. І не мне аднаму страшна глядзець на тыя доўгія кашчавыя рукі.
— І я баюся яе. Не цярплю. Не выношу. Таму і чую яе крокі за многія вёрсты. За многія зімы-леты.
— Мог бы мне і прызнацца.
— Няма ў чым. Павер.
— Не, зноў не веру.
— Значыць, не пакінеш зласлівіць.
— Не, і не падумаю ўганараваць цябе спакоем. Не будзе спакою табе!
Азываецца звонам самае пявучае возера. І тады ад вясёлых перазоваў
прачынаюцца сінія вочы зямлі. Глядзяць табе ў душу. Як быццам кажуць, што не забудуцца на твае шляхі-падарожжы ля іх, вечных. Што ніколі не забудуць цябе, колькі б часу не мінулася. Не хочуць цябе забыцца, не хочуць цябе пакінуць. Навошта ім спакой? Радыя ўсім песням, якія зможа стварыць чалавечае сэрца.
Не забывайцеся, не трэба. Што мне вам сказаць? Як не жадаў, так і не жадаю спакою. Звоняць сінія званы. Звоняць-будзяць. І тады зноў пытаецца ў мяне самы чарадзейны з усіх:
— Той, злавесны ваяр, які ўцёк, кінуўшы ўсе нарабаваныя багацці, ён баяўся ў сваю астатнюю хвіліну?
Што мне сказаць. Уцёк, кінуўшы ўсё золата-срэбра, дзеля якога прыйшоў. Пабег, страціўшы ўсіх, з кім хацеў падзяліцца. Ці былі ў яго чалавечыя пачуцці? Пэўна ж, былі. Сябры, з якімі ён хадзіў у паходы, заваёўваў гарады, — ягоная сіла ды вера. Якая? У што? Я б мог расказаць, ды не хачу дадаваць большай скрухі.
— Яму было страшна, як ніколі. Ён шкадаваў пра кожнае забранае жыццё. Званіце пра гэта, званы! Кажыце свету праўду.
Яму было страшна. Але ж бег-уцякаў далей і далей. Не, зусім не хацеў схавацца. Проста зразумеў, хто за ім ідзе. Думаў сустрэць як роўны Чарнабогаву служку. Там, дзе вырашыць сам. Звыкся вырашаць усё па-свойму, моцна звыкся. Некалі я прывячаў такіх, моцных, самастойных. Але не цяпер, не цяпер.
Я трымаў яго за руку, трымаў увесь нядоўгі час. Ведаў, пра што ён думаў. Не шкадаваў пра знішчаны горад, не сумаваў па сябрах, якія памерлі за яго. І ўжо спазнаўшы, што ў сваёй астатняй бітве не зможа перамагчы, не баяўся, не нудзіўся. Я б мог амаль ганарыцца ім. А тады проста сказаў:
— Памятаеш мяне? Ты выбраў мой шлях. Але я ў табе памыліўся.
— Навошта ж дараваў мне перамогі? Навошта рабіў моцным? — мовіў хоць і здзіўлена, але спакойна.
— Не дараваў. Перамогу забірае варты.
— Значыць, ты нічога не зможаш без мяне.
— Не змагу. Ды прыйдзе іншы. Я буду доўга яго чакаць.
— Ты не хочаш. Ты не любіш чакаць. Ты прагнеш бітвы болей, чымсьці я.
— Не люблю. Не хачу. Але я прагну бітвы, а не крыві.
— Кроў ліецца ў бітве. Бітва — гэта кроў. У чым жа рознасць?
— У табе. У такіх, як ты. Ва ўсіх тых, хто прыходзіць змагацца і хто застаецца пасля.
— З абаронцаў горада нікога не засталося. Якая ім розніца? Не разумею цябе. З першага позірку я адчуў, што гэта незвычайны горад. Таму і захапіў яго. Таму і забіў усіх. Ты сам ад іх адступіўся. Ты сам убачыў, што яны нявартыя.
— Я б хацеў падараваць ім жыццё. Але я змог падараваць ім толькі перамогу.
— Перамогу? Я разрабаваў твой горад. Я знішчыў ягоны голас.
— А чаму, пераможца, уцякаеш ты, страціўшы ўсіх, каго прывёў з сабою? І дзе твае нарабаваныя скарбы? А голас. голас трэба чуць.
— Я страціў усіх і ўцякаю, таму што ідзе за мной нешта, з чым не можа змагацца смяротны. Я не збаяўся б змагацца з цэлым войскам.
— Я памятаю. Ты некалі гэта рабіў.