Уладзімір Мажылоўскі - Жоўты туман
Потым пайшла малітва: «Святая Тройца, злітуйся над намі. Гасподзь, ачысці душы нашы. Уладыка, прабач за беззаконне наша. Святы, наведай і пазбаў нас немачы нашай. Слава Айцу, і Сыну, і Святому Духу, зараз і прысна, і на векі вякоў. Амінь».
Потым — зноў заклінанне: «Падымуся я позна вечарам, пайду разам з мілым месяцам па палях, па пагорках, па лясах, па раўнінах. Знайду камень вялікі, ...» — далей Самуіл ужо не слухаў, стаміўся. «Дзіцячыя забавы!» — вырашыў ён і пашкадаваў, што сам напрасіўся на гэту начную прагулку.
Прачытаўшы ўсе малітвы і заклінанні, юнакі задулі свечкі і, не звяртаючы ўвагі на Самуіла, ланцужком накіраваліся ў бок Перуновых могілак.
Некалі, гады два таму, па справах магістрата Самуіл быў на гэтых могілках і ўжо тады яны былі недагледжанымі, зарослымі быльнёгам і кустоўем. Ён ведаў, што хавалі тут самагубцаў, бандытаў ці незнаёмцаў. Іх магілы ніхто не агароджваў, а часта нават і крыжа не ставілі. Пакладуць у лепшым выпадку на пагорак амшэлы камень — і дзякуй Богу.
Успамінаючы той паход на Перуновы могілкі, Самуіл усёй сваёй істотай адчуваў, што любы жывы чалавек з’яўляецца быццам працягам свайго памерлага родзіча, а могілкі — гэта тое адзінае духоўнае звяно, якое злучае жывога і нябожчыка, і непакоіць памерлага — што разарваць тое звяно, знішчыць духоўную сувязь, вырачы жывога на зямную адзіноту, на забыццё пасля смерці. «Ці варта ўсё гэта таго золата, якое, магчыма, недзе там і схавана?» — раз за разам пытаўся ён у сябе і раз за разам адказваў: «Не!» — «А можа, пакуль не позна, паспрабаваць растлумачыць гэтым юнакам дурноту іх задумы? Але ж не зразумеюць, выставяць баязліўцам, дурнем ці слабаком». І Самуіл пакорліва крочыў за цёмнымі ценямі ў сырую цемру.
Ля могілак цені спыніліся. Перашэптваючыся, зноў запалілі свечкі і, чытаючы нейкія малітвы, пацягнуліся да крайняй магілы.
Навокал панавала нежывая цішыня. Яна ўціскала ў зямлю. Яна аглушала. Асцярожна, імкнучыся нічым не парушыць яе крохкасці, Самуіл абышоў вакол магільнага пагорка, уважліва агледзеў крыж, які Грышка з Юркам ужо выцягнулі з зямлі і прытулілі да бліжэйшага дрэва. Гэта быў звычайны, струхнелы ад часу і пакрыты зялёным імхом, крыж. «І што ў табе адметнага?» — думкі Самуіла блыталіся, не маглі засяродзіцца на нечым адным, у гэты час самым важным. Ён яшчэ раз ахінуў позіркам зарослы пустазеллем пагорак, гнілы крыж, абышоў хлопцаў, якія з заплюшчанымі вачыма чыталі малітву, спыніўся ў некалькіх кроках за іх спінамі. «Прыдзі і ўсяліся ў мяне, і ачысці думкі мае і памкненні ад рознай брыдоты, і выратуй, Божа, душу маю. Святы Божа! Святы Бессмяротны! Памілуй мяне. Амінь». І раптам, з апошнім «амінь» Самуіл убачыў, як выцягнуты з зямлі крыж успыхнуў жоўта-вогненным кастром. Языкі полымя ўзвіліся вышэй дрэў, і ў іх зменлівай жаўцізне яскрава праступіла постаць высачэзнага чалавека з раскінутымі рукамі. Постаць павольна павярнулася да людзей і Самуіл з жахам адчуў, як гарачыня кастра апаліла яго ногі, як яна павольна пачала падымацца вышэй, вышэй. А вогненны чалавек бы вялізнымі крыламі правёў сваімі рукамі па тварах Юркі і Грышкі, вышчарыўся чорным бяззубым ротам і, адарваўшыся ад крыжа, імкліва схаваўся за чорнай завесаю ночы. З ім знікла і гарачка ў нагах Самуіла.
А хлопцы, ні на што не зважаючы, раскопвалі магілу. Юрка і Грышка ўпарыліся, пот буйнымі кроплямі каціўся па іх ілбах, тварах, але яны нічога не заўважалі і толькі секлі заступамі магільны дзёрн. Марцін стаяў побач. У адной руцэ ён трымаў запаленую грамнічную свечку, у другой — крыж. Вусны яго шавяліліся, аднак слоў малітвы было не разабраць, ды да іх ніхто і не прыслухоўваўся.
Самуіл перажагнаўся, паглядзеў на крыж, які, як і раней, стаяў каля дрэва, агледзеў узмакрэлых Грышку і Юрку — нішто не нагадвала пра вогненнага чалавека. «Няўжо мне падалося?» — з палёгкай падумаў ён і зрабіў некалькі няўпэўненых крокаў да магілы.
— Ёсць! — раптам данёсся ад яе радасны вокліч. — Глядзі, які вялікі. — Юрка падняў над галавой чорную, аблепленую зямлёй карчагу. — Мы багатыя, хлопцы!
— Пачакай, — ахалодзіў імпэт сябра Грышка. — А раптам у ёй проста пясок? Жартаўнікоў жа хапае.
З гэтымі словамі ён забраў у сябра сасуд, паклаў яго на магільны пагорак і лёгенька зверху стукнуў заступам па яго баку. Сасуд раскалоўся на дзве часткі, з якіх на чорную зямлю пасыпаліся залатыя манеты.
— Ого-го-го! — не хаваючы пачуццяў, закрычаў Юрка.
— Заткніся, дурань! — Грышка схапіў сябра за плячо і з усяе сілы трасянуў яго. — Не хапала, каб сюды збеглася палова горада. Лепш падай мне торбу.
Юрка падхапіў торбу, працягнуў яе сябру і яны пачалі павольна, любуючыся бляскам кожнай манеты, парадкаваць знойдзены скарб. Марцін падсвечваў ім свечкай. Усе радаваліся, бы дзеці, і толькі Самуіл маўчаў, ніяк не выказваў сваіх пачуццяў. Ён нават не глядзеў на золата, бо яго ўвагу адцягваў тонкі струменьчык жоўтага дыму, што ішоў з разбітай карчагі.
— Што гэта за жоўты дым? — ціха, амаль шэптам запытаўся ён сам у сябе.
Аднак яго пытанне пачуў Грышка.
— Пра які дым ты кажаш, лаўнік? Гэта чорная зайздрасць да нашага шчасця засцілае табе вочы жоўтым туманам. Так я кажу, хлопцы?
— Ага, — адазваўся адзін Юрка, які нават не разумеў, пра што ідзе гутарка.
«Дарэмна ты спрачаешся з імі, — раптам аднекуль зверху да Самуіла данёсся ціхі шэпт
ветру. Ён нават не пачуў яго, а адчуў усім целам. — Дарэмна разрываеш сваё сэрца ад бяссілля пераканаць іх. Яны самі выбралі свой шлях і без пакаяння адпусцілі душу, якая ахоўвала гэту магілу, таму самі і адкажуць за свае ўчынкі». Разгублены, збіты з толку Самуіл падняў галаву, аднак акрамя халодных зорак у цёмным небе нічога не ўбачыў.
«Хутчэй адсюль, хутчэй з гэтых могілак, у цемру, там выратаванне», — лаўнік паспешліва аддаліўся ад разрытай магілы.
Цемра дыхнула ў твар холадам. Зусім нядаўна ён праклінаў яе, баяўся, парываўся вырвацца з яе абдымкаў, а цяпер з асалодай глытаў яе шырока раскрытым ротам. Толькі тут, за мяжой могілак, ён адчуў, наколькі спалохаўся, якімі мяккімі, непаслухмянымі сталі ногі, наколькі моцна б’ецца сэрца, напаўняючы жывой крывёй жылы. Ён прытуліўся спінай да тоўстай, пасечанай маланкамі і часам, сасны і нават не заўважыў, як побач з’явіўся брат.
— Багаты скарб знайшлі, Самуіл. Вельмі багаты! — голас Марціна звінеў золатам.
— Хадзем адсюль, — быццам не пачуў брата, абыякава прамовіў Самуіл. — Пайшлі да сем’яў.
— Ты ідзі, а мы цябе дагонім, — вочы Марціна, бы ў ваўкалака, свяціліся ў начной цемры чырвонымі вугольчыкамі. — Толькі бацькам нічога не расказвай.
Калі Марцін зноў адбегся да сяброў, Самуіл адштурхнуўся ад дрэва, выйшаў на знаёмую сцяжынку і, не спяшаючыся, пакрочыў да горада. «Ойча наш, каторы ёсць на небе! Свяціся імя Тваё, прыдзі валадарства Тваё, будзь воля Твая, як на небе, так і на зямлі. Хлеба нашага штодзённага дай нам сёння, і адпусці нам правіны нашы, як і мы адпускаем вінаватым нашым, і не ўвядзі нас у спакусу, але збаў нас ад злога. Амінь», — шапталі яго вусны.
І ўжо ў хаце, стоячы на каленках перад абразом, ён раз за разам у думках вяртаўся да паходу на могілкі, да сваіх размоў з сябрамі Марціна, убачанага і пачутага там, і чым больш ён успамінаў, тым большы цяжар асядаў на яго душу. Самуіл праганяў дурныя думкі, імкнуўся забыцца ў малітве, аднак думкі ўюнамі лезлі ў галаву і які ўжо раз, шукаючы прычыны свайго незадавальнення, ён усё больш думаў, што паспяшаўся сысці, змаладушнічаў, што трэба сёння ж пагутарыць і з Марцінам, і з яго сябрамі.
Замшэлы крыж так і застаўся дагніваць побач з абязвершанай сасной, якую некалі скалечыла сляпая, а таму бязлітасная да чужога жыцця маланка.
5
Раніцай, яшчэ да ўзыходу сонца, Самуіл памыўся крынічнай вадой, у якую жонка, вярнуўшыся з царквы, паклала некалькі залатых манетак і чырвонае асвечанае яйка. Апрануўся ў святочны строй, пабудзіў Васятку і яго, яшчэ соннага і кволага ад сну, таксама прымусіў памыцца. «Каб быў увесь год чыстым, здаровым і чырвоным, бы велікоднае яйка», — прыгаворваў ён, са смехам паліваючы сыну рукі халоднай вадой.
Пакуль мужчыны мыліся, Насця накрыла святочны стол, за які, папярэдне шчыра памаліўшыся Богу, хутка ўселіся сваёй невялікай сям’ёй, каб разгавецца — уволю паласавацца пасля доўгага посту рознымі прысмакамі.
— Ух, — першым стаміўся есці Васятка. Ён важна пахлопаў сябе па тугім жываце і адкінуўся да сцяны. — Ну я і наеўся, на цэлы тыдзень!
— А цяпер пойдзём яшчэ да дзядулі, — усміхнулася задаволеная Насця. — Што ты там будзеш рабіць?
Пачуўшы пытанне маці, сын на імгненне прыціх. Вочы яго акругліліся, вусны скрывіліся і ледзьве не плачучы, ён паскардзіўся:
— А вы ж абяцалі адпусціць мяне валачобнікам!
— Валачобнікам? — вясёлы выраз на твары Насці саступіў месца шчыраму здзіўленню. Яна нават крыху прыўзнялася з лавы: — Ты яшчэ малы хадзіць па дварах.
— Калі мы табе гэта абяцалі? — сур’ёзна запытаў Самуіл.
