Уладзімір Някляеў - На ўсякім свеце
- Габрэі кажуць, што гэта яны абраныя. І праз тое іх пакуты.
Палута нахілілася, пацалавала Мацея ў лоб.
- Мала што габрэі кажуць... Ты можаш так сказаць, каб я заплакала?
- Па Мацеі?
- Па Мацеі. Па табе, па мне.
- А па табе чаму? Цябе згвалцілі і забілі? У другі раз?
- Можа быць.
- Што можа быць? Ты жывая?..
- Жывая, - засмяялася Палута. - Мёртвыя вар’ятамі не бываюць. І не плачуць, - узялася яна за вечка. - Так што можаш не казаць, каб заплакала... Панеслі? А то вунь дождж сунецца...
Накрыўшы нябожчыка вечкам, з-пад якога, як здалося Стасю, Мацей усміхнуўся ўсмешкай Палуты, паднялі труну з козлаў. Яна аказалася на дзіва лёгкай, высахла за гады на гарышчы, дый Мацей, як Палута сказала, лёгкі стаў пад смерць. Стась адзін бы яго данёс, калі б было зручна.
Пайшлі па вёсцы. Палута ўперадзе, узяўшыся ў нагах, дзе лягчэй, і так лёгка йшла, нібы й не несла нічога. Плаўная, гнуткая... Мякка перакочваліся пад зрэбнай спадніцай яе акруглыя клубы... Раптам яна павярнулася і так на яго зірнула, як апякла, і такая спякотная хваля пракацілася па ім ад неба да зямлі і ад зямлі зноў да неба, што яго хіснула - і ён ледзьве ўстаяў...
Шлях для ўсіх быў кароткі, але для кожнага - свой.
Паставілі труну з тарца магілы, грудок выбранай зямлі каля якой невысокі быў - Палута не глыбака выкапала. Мусіць, каб апускаць было ямчэй. Яна пачала малітву: “Памяні, Госпадзі, супачылых слугаў тваіх Мацея ды Стася, даруй ім грахі іхнія...” - і Стась не стаў замаркочвацца, што Палута яго да нябожчыка прыпляла, прасунуў над магілай труну, якая завісла адным канцом, трохі хістаючыся, і калі ён скочыў на дно, каб труну падтрымаць - Палута піхнула яе, і труна, стаўшы раптам свінцова- цяжкай, слізнула на Стася, паваліла, накрыла. “Прымі ў царства вечнае славы Тваёй і радасці невымоўнай навекі...” - яшчэ паспеў ён пачуць цямнеючым слыхам, як даказала малітву Палута і рассмяялася.
Вар’ятка.
Хто дапамог ім выбрацца з магілы, яны не ведалі.
Спачатку Стасю здалося, што ці ў труне, якой яго прыдушыла, ці вышэй, над труной, нехта шкрабаецца. Правай, непрыціснутай рукой ён намацаў дошкі над сабой і пастукаў. “Хто там?” - спытаў зверху прыдушаным голасам Мацей. Стась хацеў адказаць, ды рот быў, хоць і не шчыльна, забіты зямлёй, і ён толькі прамычэць здолеў: “Э... а... я... (гэта я)” - не спадзеючыся, што нехта яго пачуе, але Мацей не толькі пачуў, ён Стася пазнаў: “Гэта ты, Стась, пада мной? Не Палута?..” Пасля ён чуў, як Мацей, вохкаючы і лаячыся, варочаўся ў труне, упіраўся ў вечка, спрабуючы падняць ці ссунуць яго, але ні падняць, ні ссунуць прыкапанае вечка сіл Мацеевых не ставала. Ён узвыў адчайна: “Вось жа ведзьма! Жывымі пахавала!” - і тут нехта гукнуў: “Гэй! Вы там жывыя?..” Голас быў нібы знаёмы, але такі аддалены, прыглушаны, што не распазнаць... Пачуўся жалезны шоргат капаніцы ў зямлі, нехта адкопваў магілу, вось ужо жалеза зашкрэбала па дрэве, па вечку, і чутно было, як Мацей прыпадняў яго нарэшце і стаў выбірацца з труны...
Выбіраўся ён доўга, Стась ужо задыхаўся, калі Мацей выцягнуў труну, а з-пад труны Стася.
Каля магілы нікога не было. Толькі на ўскрайку лесу мільганула нечая, зноў жа нібы знаёмая постаць, ды дзе ты вачамі, прысыпанымі зямлёй, разбярэш здаля, чыя?..
- Памог - і за парог, - сказаў Мацей. - Па-нашаму. Ведаеш, у нас раней глыбокія магілы капалі. Метры два. Нават з паловай. Дык самі далакопы не маглі з іх вылезці, а не тое што нябожчыкі...
Імжэў няўтульны восеньскі дождж, які ўсё ж дайшоў да Багушоў па дарозе з Менску, было мокра і холадна, але яны не заўважалі ні макраты, ні холаду, сядзелі на краі сваёй магілы спінай да спіны і глядзелі... Нізка над лесам, як амаль заўсёды ўвосень, вісела цяжкое, каламутнае неба, пусты вецер бег па ім і з дажджом падаў на пустое, шэрае поле, на якім шукалі нешта, пераскокваючы ад купіны да купіны, дзве чорныя, мокрыя вароны, якія маглі выдзяўбаць ім вочы, але не выдзяўбалі, і яны бачылі над лесам неба, над полем дождж, на купінах варонаў - і ні ў адным музеі свету не бачыў Стась лепшай карціны, а Мацей ні ў якіх музеях проста не бываў.
“Трэба памерці, каб адчуць такое... ” - падумаў Стась, а Мацей сказаў, дажджом вымываючы твар, па якім сцякала зямля:
- Беларусаў яна пахаваць хацела! У нас свісток. Свіснулі - і ажылі. І во: неба, поле, лес!
- Дык ты ж свісток... - сагнуўся Стась, каб адкашляцца, ад зямлі адплявацца, - згубіў. Ці зманіў?
Мацей падняўся, стукнуў яму ў спіну.
- Згубіў. Але перад тым, калі Палуту ажыўляў, свіснуў заадно, каб, калі памру, ажыць самому. Не надоўга, што тут доўга рабіць? Нарабіўся ўжо... Проста паглядзець апошні раз...
- Ну й як?
- Ды так... Нібы ўсё тое самае - і як не бачыў ніколі. А жыццё пражыў.
Ён падаў Стасю руку, той падняўся цяжэй за нябожчыка, здрыгануўся:
- Пайшлі. Холадна стала. Мокра.
- Прывыкай, - зняў пінжак, у якім яшчэ на танцы ў Карані хадзіў, і змусіў Стася надзець яго пад прамоклую куртку Мацей. - Табе жыць.
Падняўшы труну, ён накрыўся ёй, Стась накрыўся вечкам. І труна, і вечка былі змайстраваныя як мае быць, ні кроплі не прапускалі.
Да Мацеева падворка дайшлі моўчкі. Ніхто іх не перастрэў, не спытаў: “А што гэта вы так: пахаваліся - і зноў дадому?..” Вымерла вёска.
- Давай дапамагу на гарышча падняць, - прапанаваў Стась, калі Мацей паставіў труну пад глухую сцяну хаты. - А то намокне.
- Не паспее, - махнуў рукой Мацей. - Я ж казаў, што не надоўга. Сёння сюды - заўтра назад, што тут доўга рабіць?.. Ты заедзеш заўтра?
- Заеду, калі са сваімі сёння ўпраўлюся. Вунь пад вечар ужо, не пойдзеш на могілкі ўночы.
- Заедзь. Я пачакаю, калі што... Падумай, што сказаць.
- Добра, - кіўнуў Стась, падумаўшы, што няма тут пра што думаць, бо Мацей Богуш ніколі не памрэ, а толькі выгляд рабіць будзе, як усе беларусы, нібы памірае - і будзе цягаць на сабе даўно зробленую на смерць труну.
Машыны каля падворку не было, і Стась ніяк не мог успомніць, дзе яе паставіў. Прайшоў у адзін канец вёскі, у другі - нідзе. Напрасткі праз пасадкі рушыў да шашы - ягоны новенькі “BMW” хэтчбэк, развернуты перадам да Суцькава, у бок процілеглы таму, у які ён ехаў, стаяў на ўзбочыне, прытуліўшыся да пахіленага слупа. Моцна прыціснуўся. За стырном, аберуч за яго ўчапіўшыся, адкінуўшы назад і трохі ўбок галаву, сядзеў кіроўца. У адрозненне ад машыны, амаль цэленькі, толькі па левай шчацэ ад скроні да шыі - падсохлы струменьчык крыві...
Твар кіроўцы не быў пабіты, пазнаць яго было няцяжка. Гэта быў ён. Стась. Гэта ягоныя рукі ляжалі на стырне. Гэта на ягонай скроні, на ягонай шчацэ, на ягонай шыі рудзела падсохлая кроў. Ён залез у кішэнь пінжака, дастаў люстэрка Мацея, з якім той некалі ў Карані на танцы хадзіў: у люстэрку крыві не было.
Левыя дзверцы з выбітым шклом не адчыняліся, Стась праз правыя пралез да стырна, да сядзення - і ўціснуў сябе ў сябе, не адчуўшы нічога, апроч няўтульнасці. Нахіліўся ўперад, галава ягоная хітнулася і ўпала на рукі, скрыжаваныя на стырне.
Ён рэдка адчуваў сябе ў сабе ўтульна. Жыў у сабе, як у выпадкова нанятай кватэры, у якой, калі выключыць святло, нікуды не пройдзеш, не напароўшыся на нешта, за штосьці не зачапіўшыся. Зайздросціў тым, хто выглядаў сам у сабе гаспадаром, усё ў сабе ведаў і, галоўнае, усё ў сабе любіў, незалежна ад таго, любілі гэта ў іх ці не любілі іншыя. Думаў, гледзячы на іх, упэўненых, рашучых: “Вось бы мне ў такім доме пасяліцца! І не ўпускаць нікога, хто, увайшоўшы, пачынае з парога: “А стол не так стаіць, а канапа не тут, а шафу я б сюды пасунуў”. І хоць думаў так, ды раз за разам перастаўляў стол, перацягваў туды-сюды шафу, канапу. Праз гэта нічога ні ў ім самім, ні ў адносінах з тымі, хто раіў яму, куды і што паставіць, не мянялася, а ён перацягваў, перацягваў, перацягваў... “Дзеля чаго ўсё гэта? У чым сэнс?” - задаваўся ён пытаннем, і выходзіла, што ў перастаноўках ды перацягваннях, якія нібыта нешта змянялі, у той час як стол і канапа, жыццё і смерць заставаліся тымі ж, якімі былі.
Вечнае перацягванне...
Стась падняў галаву, агледзеў засыпаны шклом салон са здзьмутымі падушкамі бяспекі - і толькі цяпер зразумеў, што па дарозе з Менску ў Карані, пры павароце на Багушы ён разбіўся. І паколькі нічога яму не балела, то, мусібыць, разбіўся ён, як Палута сказала, насмерць. А значыць, у жыцці ягоным нешта ўсё ж змянілася.
Трэба было паглядзець, ці жывая машына. Кнопка на ключы запальвання не спрацавала, ён павярнуў ключ у замку назад і зноў наперад, раз. другі. трэці. - матор завёўся. Стась газануў, адарваўся, абадраўшы ўвесь левы бок хэтчбэка, ад слупа, развярнуўся і паехаў у Карані.
Дарога пайшла праз Багушоўскі лес. Божа мой, колькі разоў праходзіў ён, прабягаў, праязджаў па гэтай дарозе! Скласці ўсё ў адно - выйдзе самы доўгі ягоны шлях. Спачатку, пакуль маленькі быў, за руку з дарослымі... З дзедам, пакуль той жыў: вунь там, пад раскідзістай, трохі пахіленай елкай дзед пасадзіў яго аднойчы на Каляды ў гурбу, сказаў: “Сядзі і чакай, нічога не бойся! Калі не будзеш баяцца, прыйдзе дзед Мароз і прынясе падарунак. Цукеркі і заечы хлеб”.
