Барыс Пятровіч - Удол, Альбо Актава пазнання
— Не хочаш? — Стах бакавым зрокам убачыў, як сціскаецца вакол яго кола мужчынаў са сцятымі кулакамі. “Заб’юць, — падумаў ён, — ну, і няхай. Але падымаць ня буду!”
— Стойце, хлопцы, — сказаў барадаты, — нам няма патрэбы спяшацца. Нікуды ён не падзенецца. Хай падумае. Хай добра падумае. А потым мы зноў у яго спытаем...
Мужчыны зніклі, расталі ў натоўпе гэтакіх самых, як і яны, аранжавых людзей. Стах застаўся адзін. Сярод соцень чалавек. Цень сярод ценяў. Чужы ўсім і нікому непатрэбны. Кожны быў заняты тут сваімі думкамі і ні на што не рэагаваў.
Не прайшло і дзесяці хвілінаў, як Стаха зноў абступілі тыя ж самыя мужчыны. Барадаты плюнуў і сказаў: “Падымі!” Стах у адказ не варухнуўся.
— Не хочаш падымаць? Тады выкупі.
— За што?
— А дзе твае грошы?
— Ты ж сам...
— Тады падымі...
Стах маўчаў, не варушыўся. А мужчыны, вытрымаўшы напружаную паўзу, разыйшліся.
Праз дзесяць хвілін усё паўтарылася. Яшчэ праз дзесяць зноў, потым зноў... Напружанне расло. Стах разумеў, што гэта не гульня, што адбываецца гэта ўсё на поўным сур’ёзе, і хутка павінна нечым скончыцца. Чым? Здзекамі?.. Доўгімі і бязлітаснымі. Бясконцымі пакутамі, а не кароткай смерцю. Але здзек ужо быў у самой паўтаральнасці гэтай сітуацыі з пляўком. Па-сутнасці, драбязы... Здавалася б, ну што тут такога: скарыся, падымі той камячок мокрага пылу, і ўсё скончыцца. Ты станеш такім, як і ўсе... Станеш такім — і застанешся тут назаўсёды?.. Не... Вось гэтага Стах не хацеў. Сьмерці ён не баяўся. Але і не шукаў яе. Хоць думка пра самазабойства было варухнулася, страпянулася, ды ён яе прагнаў. Ён ведаў і з папярэдняга жыцця, што гэта часовая слабасць, якая не дае выратавання... Не, трэба змагацца да канца. Не зважаючы ні на што. Калі ідзеш да пэўнае мэты і звяртаеш увагу на кожнага сабаку, што гаўкае на цябе, дык ніколі да свае мэты не дойдзеш... Ён жа занадта шмат значэння надаў гэтым мужчынам і зусім забыўся, што мэта ў яго адзіная — вырвацца адсюль... Але, калі яны ёсць, калі лёс звёў з імі, дык, можа, яны чым-небудзь дапамогуць?
Праз колькі хвілінаў, калі мужчыны зноў абступілі Стаха, ён сказаў:
— Над намі адно неба, пад намі адная зямля. Мы ўсе тут не па сваёй волі. Усе роўныя. Апроч вас я нікога ня ведаю. Дык давайце ж трымацца разам!
Аднак гэтыя, пафасныя, словы ніякога ўражання на барадатага не зрабілі. Той нібыта не пачуў іх, плюнуў і сказаў:
— Падымі!
— Не хачу! — закрычаў Стах, — Не магу! Не буду! — і, адштурхнуўшы барадатага, ірвануўся з кола мужчын і пабег.
Бег доўга, ажно здзівіўся, што такі маленькі дворык ніяк не скончыцца... Ляцеў між людзей, збіваў іх з ног, падаў сам, падымаўся і зноўку ляцеў. Пакуль не заўважыў наперадзе расчыненыя дзверы і ня ўскочыў у...
МІ
...жоўты ад голых людскіх целаў дворык.
Стах спыніўся, задыханы ад шпаркага бегу. Людзі павярнуліся да яго і Стах убачыў, што патрапіў ён у дворык, поўны жанчын...
Жах!.. Згвалтуюць!.. Стах кінуўся назад — сцяна паўстала перад ім. Зноў пастка... Стах замёр, прыціснуўся плячыма да шурпатай сцяны. Шурпатай?.. Стах спачатку адчуў, а потым і ўбачыў, што ён таксама голы. Пэўна, тыя крымінальнікі паспелі садраць з яго адзенне, калі ён вырываўся... Зрэшты — што за д’ябальшчына! — Стах зірнуў уніз і... Гэта быў не ён. Гэта была жанчына... Ён стаў жанчынай? Не можа быць!.. Не хачу-у!..
Але факт быў навідавоку — Стах зрабіўся жанчынаю. Толькі памяць ды розум — начынне — засталіся ў яго мужчынскімі.
Некалькі жанчын узялі Стаха пад рукі. Ён не супраціўляўся. Жанчыны завялі Стаха ў вялізны пакой, у якім уздоўж сцяны стаяў суцэльны ложак — метраў на сто даўжынёй. На ім ляжалі такія ж голыя, як і Стах, жанчыны. Паклалі на ложак і Стаха.
Усё рабілася моўчкі, без тлумачэнняў. Нібыта пакідалася выключна на розум Стаха. Як ён зразумее, як ацэніць тое, што дзеецца, так і будзе... А адбылося тое, чаго ён і чакаў, убачыўшы ложак: у пакой увайшлі адразу можа сто голых мужчынаў... Стах здагадаўся потым, што гэта былі такія ж мужчыны, як ён — жанчына... Бо ім увесь час хацелася памяняцца месцамі. І яны мяняліся... Аж да стомы, што перайшла ў сон-забыццё. Пры гэтым несупынна гучала прыгожая музыка. Знаёмая Стаху мелодыя, накшталт: “Зорка Венера ўзышла над зямлёю...”, і вочы засцілаў салодкі туман...
Скрозь сон Стах пачуў, як яго ўзялі за рукі і за ногі і панеслі. Калі б Стах хацеў застацца тут і зноў, і зноў атрымліваць насалоду, яму варта было толькі падаць знакі яго б пакінулі... Але ён не жадаў...
Ачуўся Стах ужо ў іншым дворыку. Ачуўся...
ФА
...ад казытання травінак па шчацэ, вуху...
Ён ляжаў у высокай, густой траве. Павяваў лёгкі ветрык, варушыў сцяблінкі і яны гладзілі ягоны твар.
Гэта быў першы дворык напоўнены зелянінай, а не пяском, стаптаным у ток. Так, дворык, а не звычайны зямны луг, як падумалася Стаху адразу. Ён палічыў ужо, што вырваўся назад, на волю, аж не — зноў убачыў сцены, вежы над імі і вояў са стрэльбамі...
Трава была мяккая і ласкавая. Ліслівая. Можна было б ляжаць гэтак хоць усё астатняе жыццё. Калі б не голад, калі б не вострае жаданьне есці, якое адчуў раптам Стах.
Ён адарваў колькі травінак і пажаваў. Нясмачна. Жавалася трава, нібыта пластмасавая — нават сок з яе не выціскаўся.
— Што, есьці хочаш, хлопча? — да Стаха падсеў чалавек. Стах зірнуў на яго, ацаніў: з “нашых”, ці з “абслугі”. Здаецца, з такіх, як і ён, прышлых.
— Не памятаю, калі еў апошні раз, — сказаў Стах, без асаблівай ахвоты падняўся і сеў, — не памятаю...
— Бачыш, вунь чалавек у зялёным капелюшы? Падыдзі да яго і скажы, што ты з пятага кута. І ён цябе накорміць.
— Але ж я не з пятага кута. Я не ведаю, адкуль я, але, мусіць, не з пятага...
— А якая розніца. Табе хочацца есці — дык змані. Тут так: не падманеш — не паясі.
— А хто-небудзь іншы накарміць можа? Каб проста так, без хлусні...
— Не, толькі ён.
Стах паляжаў яшчэ трохі. Ад думак пра ежу голад зрабіўся зусім невыносным, пякуча-балючым. Лепш бы ён не жаваў той травы. Пад лыжачкай смактала так, бы нехта кішкі намотваў на руку і цягнуў... І тады Стах падняўся і пайшоў да чалавека ў зялёным капелюшы.
— Ты з пятага? — спытаў той адразу. Стаху заставалася нават не прамовіць нічога, а толькі моўчкі кіўнуць галавою: “Так”, і ежа стала б ягонай. Але дагэтуль дапамагалі яму выжыць, вытрываць ягоныя наіўнасць ды шчырасць, імкненне да праўды і справядлівасці, і ён вырашыў і цяпер не здраджваць самому сабе:
— Не.
— Не з пятага? — здзівіўся чалавек, — ты што, я ж бачу, з пятага...
Яшчэ адзін шанц назвацца і пад’есці... Але Стах быў ужо цвёрдакаменны ў сваім перакананні:
— Я не ведаю адкуль я, але не з пятага...
— Першы раз чую, каб чалавек не зманіў? Дзіва... Есці хочаш? Ну, прысядзь... Я ведаю, хто ты і адкуль. Хочаш, раскажу? — і чалавек у зялёным капелюшы пачаў расказваць Стаху пра Стаха.
Пачаў здалёк, з бацькоў, з данараджэння. Распавядаў такія рэчы, што Стах адразу пераканаўся: гэты чалавек і сапраўды ўсё пра яго ведае. А потым дайшоў да такіх прыкрых, брудных падрабязнасцяў пра бацьку і маці, што Стаху зрабілася сорамна за іх... Сёе-тое ён ведаў, можа, не так дакладна, але ведаў. Калі б чалавек расказваў пра чужых людзей, і тое Стаху было б няёмка, брыдка. А тут — бацька і маці... Чалавек раптам спытаў: “Можа, я памыляюся... Можа, я не пра тваіх бацькоў кажу?” Прасцей простага было пацвердзіць: не пра маіх і адмежавацца... Але Стах стрымаўся, ледзь не крыкнуў на самога сябе: будзь шчырым. І прызнаўся чалавеку: пра маіх, пра маіх бацькоў...
Чалавек здзівіўся, але выгляду не падаў. І пачаў распавядаць Стаху пра ягоны народ, пра краіну, у якой ён жыве. Зноў жа — праўду. Непрыемную, горкую, ганебную, але — праўду. Стаху карцела адракціся ад сваёй, такой нягеглай, краіны, з якой смяецца ўвесь свет. Сказаць, што прыйшоў ён з той, у якую прыехаў на экскурсію. І гэта было б амаль ісцінай. Аднак ён зноў стрымаўся, хоць разумеў, што калі б адрокся, шлях да ежы адразу ж скараціўся б. Да ежы, але не да волі...
Чалавек зноў выгляду не падаў, што здзівіўся. Між тым Стах згледзеў за ім стол, поўны найсмачнейшых закусак ды выпівак. За сталом Стах, ці не ўпершыню за час вандровак па дворыках, убачыў некалькі знаёмых людзей. Проста насупраць яго сядзеў паэт, які праславіўся адным вершам, а побач з ім — той, супраць каго гэты верш быў напісаны. Яны разламалі на дваіх смажанае парасё і ўгрызліся ў ляшкі... Стах убачыў яшчэ некалькі пазнавальных твараў. Аднак не было сярод іх ягоных сяброў ці хоць бы тых, каго ён паважаў і мог бы падыйсці цяпер і падаць руку.
Галава кругам пайшла ў Стаха ад смачных пахаў, што паўзлі ад стала, глыток сліны перакрыў дыханне... А мужчына сказаў:
— Ідзі і еш...
Стах засумняваўся: ці варта яму сядаць за адзін стол з тымі людзьмі, якіх ён не паважае... Тым самым — ці не стане ён падобным да іх, адным з іх? Спыніўся на паўкроку і вярнуўся да чалавека ў зялёным капелюшы.
— Чаму ты не пайшоў? Там што, ёсць табе знаёмыя? Хто? Калі гэта кепскія людзі, здраднікі ці даносчыкі, злачынцы ці забойцы дык мы іх прыбярэм. У расход пусцім адразу ж... Каб табе есці не заміналі... А можа тут ёсць людзі, якіх ты проста не паважаеш, саромеешся, ці яны брыдкія, агідныя табе, дык ты толькі скажы...
