Барыс Пятровіч - Удол, Альбо Актава пазнання
Але двор гэты быў не пусты. Ля далёкай сцяны, пад невысокім дрэвам, падобным да ясеня ці явара, Стах убачыў купку людзей. Адтуль даносіўся размераны свіст пугі і цёк ціхі гул галасоў — быццам адзін працяжны стогн...
Стах падышоў бліжэй. На лаўцы... не, на пласе... ляжаў хлопец са спушчанымі штанамі і падабранай кашуляй. Двое мужчынаў, аж хакаючы ад натугі, лупцавалі яго. Білі не як у кіно — не дзеля выгляду, а сур’ёзна, бы на адказнай працы. Са спаласаванай чырвонымі пісягамі спіны сцякала кроў. Хлопец ляжаў без прытомнасці і на твары ягоным напісаны быў не боль, а жах, якім палалі шырока расплюшчаныя — у здзіўленні — вочы... Крыху далей, за плахай, пад дрэвам, у цяньку ляжалі збітыя раней людзі. Стах памкнуўся падыйсці бліжэй, але раптам на яго засыкалі з натоўпу перад плахай:
— Куды без чаргі?!.. Куды без чаргі!..
І праўда, гэта быў не натоўп, не купка людзей, а чарга да плахі. Стах паслухмяна стаў у канец яе і пачаў назіраць, што тут адбываецца. Яму шкада было хлопца, якога лупцавалі, але, калі прыгледзеўся, дык яшчэ больш шкада стала тых мужчынаў, што збівалі яго. Стома ішла ад іх, здаецца, фізічна-адчувальная, стома хранічная, даўняя і страшная ў сваёй бясконцасці, нязменнасці і неадменнасці.
Стах пачаў сачыць за тымі людзьмі, што пабылі ўжо на пласе і ляжалі цяпер пад дрэвам. Ачомаўшыся, яны ўставалі, падыходзілі да чырвонай сцяны за дрэвам і знікалі ў ёй, нібыта праходзілі праз сцяну. Да таго мейсца вяла добра ўтаптаная сцяжына, якая ўпіралася ў сцяну. Іншага “выхаду” з гэтага двара не было... Не, быў! Трохі збоку ад гэтай сцежкі Стах убачыў металічную лесвіцу, што вяла ўверх, да краю сцяны. І хоць на чатырох кутах двара ўзвышаліся вежы, на якіх стаялі ахоўнікі з лукамі ды арбалетамі напагатове, Стах не стрываў, кінуўся да лесвіцы. Падскочыў, ухапіўся за яе, і палез. Ніхто з чаргі не пабег услед за ім. Ніхто з ахоўнікаў ніяк не адрэагаваў на ягоны рывок. Ужо гэта павінна было, калі не спыніць Стаха, дык хоць здзівіць. Аднак яму было не да таго: ён хапаўся за прыступкі-папярочкі і лез, лез вышэй і вышэй, да неба... Узлез, перакінуў нагу праз сцяну, зірнуў уніз і ледзь не самлеў: увесь дворык пад ім быў запоўнены гадаўём — змеямі розных колераў і памераў. Яны спляталіся ў клубкі, каталіся па двары, а некаторыя, падняўшы галовы, сычэлі ці на яго, ці проста ў неба... Па ўсім двары валяліся белыя чалавечыя косці, чарапы...
Стах павольна, расчаравана спусціўся ўніз, у ранейшы двор, і стаў у канец чаргі. Ён не ведаў, дзеля чаго, навошта, яму, як і іншым, трэба прайсці праз гэткае выпрабаванне, праз гэткія пакуты. Але змірыўся з лёсам і жадаў цяпер толькі аднаго: хутчэй патрапіць на плаху, адляжацца і знікнуць у сцяне...
У двор увайшоў мужчына, але не з таго боку, з якога патрапіў сюды Стах. Агледзеўся і, пачуўшы: “Куды без чаргі!..”, стаў услед за Стахам. Паназіраў-паназіраў моўчкі за пакараннем і пабег да сцяны з лесвіцай. Узлез... і вярнуўся ў чаргу...
Надыйшоў Стахаў чарод класціся на плаху. І Стах пайшоў – без роспытаў. Жыло ў ім спадзяванне, што атрымае ён сваю порцыю бізуноў, хай і невядома за што, падыдзе да сцяны... выйдзе ў горад і паедзе дамоў... Раз патрапіў ужо нейкім чынам у гэтакі пераплёт, і іншага выйсця няма, дык варта пацярпець... Абы хутчэй усё скончылася.
Адзін з мужчынаў-катаў, калі Стах праходзіў паўз яго, шапнуў: “На, патрымай пугу, я пот вытру...” Жалобна гэтак папрасіў, умольна, ажно варухнулася нешта шчымлівае ў Стаху. Але ён стрымаў сябе, не пашкадаваў ката, не ўзяў пугу, хоць рука было і пацягнулася. Перастрахаваўся на ўсялякі выпадак, бо прыгадаў раптам дзіцячыя казкі і старыя паданні пра гэткую хітрасць: возьмеш пугу і сам зробішся катам...
Стах спусціў штаны, задраў кашулю і лёг на плаху. Кат размахнуўся і ўдарыў. Стах заплюшчыў вочы, чакаючы болю, але... болю не было... Фізічнага... Затое рэзануў памяць успамін. Балючы ўспамін. З далёкага дзяцінства. Пра здарэнне, за якое яму ці не ўпершыню ў жыцці было сорамна і пра якое ён даўно забыўся. Гэта быў першы ягоны “грэх”; першы, бо зрабіў ён гэта свядома. Яму было два гады ці трохі болей. Бацька папрасіў знаёмага шафёра, які вазіў торф на поле, каб пакатаў Стасіка. Стасік быў шчаслівы... Дзядзька зрабіў адзін рэйс, другі, а потым спыніў машыну ля канторы і пайшоў у яе. Надоўга. І трэба ж было такому здарыцца, што Стасіку якраз прыспічыла пісяць. З кабіны ён вылезці не мог, і цярпець болей не мог. Пад нагамі ў сябе ён убачыў маленькую лужынку — снег з валёнак растаў — і вырашыў папісяць у яе. Думаў, дзядзька прыйдзе і нічога не заўважыць — была ж лужынка раней, была... Але дзядзька заўважыў... І моцна накрычаў на яго. Асабліва за тое, што Стасік не адразу прызнаўся яму...
Успамін гэты, горкі і прыкры, пранёсся імгненна: разам з ударам. За ім — другі, трэці... Удар — успамін, удар — успамін... Балючы. І чым далей, тым страшней. Ад разумення, што зробленага — не паправіць, што перажытае — не паўторыцца. І самыя балючыя ўспаміны, не тыя, якія ён і без таго памятаў і ад якіх меў перажываньні, а забытыя. Пра тыя падзеі, якім ён некалі не надаў увагі, але ад іх, аказваецца, пакутавалі іншыя людзі... Усё жыццё Стаха да сёння, да гэтага моманту, прайшло перад ім, б’ючы яго, выварочваючы сумленне... Апошнім быў успамін пра тое, як няшчыра абыйшоўся ён з дзяўчынаю, што дапамагла выбрацца з першага дворыка... Але Стах страціў прытомнасць задоўга да яго. Між болем паспеўшы падумаць, што ўспамінае ён сваё мінулае жыццё, пэўна, каб назаўсёды забыцца пра яго, каб разьвітацца з ім, поўным памылак і пралікаў, каб ачысціцца, каб засталася ад яго толькі віна, чыстая віна, невядома за што і перад кім...
... Стах апрытомнеў пад дрэвам. Ляжаў на спіне і глядзеў уверх праз голле і лісцё. Па дрэве бегала, пераскоквала з галіны на галіну шустрая вавёрка; у небе, хоць і быў гэта дзень, стаяла поўня... Дзіўна, але ўспаміны ягоныя не сцерліся. Нічога не забылася. Наадварот, памяць стала больш вострай. Ён застаўся Стахам і памятаў усе свае крыўды і ўсіх пакрыўджаных ім...
Побач бухнула на зямлю яшчэ адное збітае цела. Стах падняўся і паплёўся па сцяжыне. Галава ўвайшла ў сцяну і адразу выйшла з другога боку, быццам яе і не было. Стах патрапіў у яшчэ адзін двор...
РЭ
...які поўніўся шумам — шоргатам ног, гаманою соцень людзей.
У двары стаялі, сядзелі, хадзілі мужчыны ў незвычайнай аранжавай вопратцы, падобнай да камбінезонаў. Аднолькавай ва ўсіх, як форма ў войску... ці, як у... турме... Стах глянуў — такі ж самы камбінезон быў і на ім. Пэўна, пераапранулі, пакуль ляжаў непрытомны...
Людзі на пляцы былі занятыя кожны сваім і ніхто на Стаха не звяртаў увагі. “Дзе я? — падумаў Стах. — Куды патрапіў? Чаму мне ніхто не патлумачыць? Навошта заманілі мяне сюды? Дзеля чаго? Няўжо гэта турма?.. Тады за што?..” Здаецца, пакуль ляжаў Стах на пласе, перадумаў-прыгадаў усё, што было ў ягоным жыцьці. Аж да дробных крыўдаў, да падрабязнасцяў, усю праўду — як на дэтэктары маны. Але нічога крымінальнага ў ягоным жыцці не было...
Крымінальнага нічога... Значыць, пасадзілі за “палітыку”?.. Гэта прасцей за ўсё. Любога можна лёгка зрабіць шпіёнам, даносчыкам ці “ворагам народа”...
Не, гэта не турма. Гэта гульня нейкая. Кшталту камп'ютэрных. Віртуальная рэчаіснасць... Толькі ў гульні ён мог націснуць “Ctrl+Alt+Delete”, альбо на іншую пэўную клавішу і “выйсці” ў любы момант... А тут... Хто ім гуляе? Хто гуляе ў яго? І навошта...
І вырашыў Стах — нягледзячы ні на што — вырвацца адсюль, з гэтага кола дворыкаў. Не чакаць “game over”, не чакаць “вызвалення”, а ўсяляк набліжаць яго самому... Прайсці праз усе выпрабаванні з адною мэтай: вярнуцца назад, у тое жыццё, з якога ён патрапіў сюды... Бо ведаў: вытрываць любое выпрабаванне можа толькі той, у каго ёсць вялікая мэта, дзеля якой ён жыве...
— Ага, новенькі... — да Стаха падыйшло некалькі мужчынаў, падобных між сабою, як браты. Толькі ў аднаго з іх была адметнасць — акуратна-падстрыжаная барада кліночкам. Гаварыў ён, бо, мусіць, быў старэйшым. “Хто яны? — падумаў Стах. — Зэкі? Арыштанты? Такія ж як я... Ці з тых, хто ведае, дзе я цяпер знаходжуся і што мне трэба рабіць?..”
Стаха абступілі пяць ці шэсць мужчын.
— Грошы ёсць? — спытаў барадаты.
Грошы ў Стаха былі, калі ён увайшоў у дворык, а цяпер... у гэтай вопратцы… у яго нават кішэняў не было.
— Былі, але... — адказаў Стах, спадзеючыся, што мужчыны далей самі зразумеюць.
— Што -- “але”? Няма? А гэта што?.. — барадаты паказаў на мяшэчак, які вісеў, аказваецца, у Стаха на поясе. Стах не пасьпеў і вокам міргнуць, як барадаты адарваў мяшэчак і ўзважыў яго на руцэ. Там нешта звінела, быццам манеты.
— Падманваць надумаў? — са злосцю сказаў барадаты і плюнуў на зямлю: — А ну падымі!..
Падняць скурчаны ў пяску камячок ягонай сліны? Не, нізавошта!.. Стах адвёў рукі за спіну, паказваючы тым, што нічога падымаць не будзе.
— Не хочаш? — Стах бакавым зрокам убачыў, як сціскаецца вакол яго кола мужчынаў са сцятымі кулакамі. “Заб’юць, — падумаў ён, — ну, і няхай. Але падымаць ня буду!”
