Алесь Марціновіч - Былое, але не думы
М. не зразумеў жарту.
— Пра гэта мы не дамаўляліся, — адказаў сур’ёзна.
— Значыць, спадабаўся, — працягваў жартаваць сябра.
— Навошта яна мне?
— На аўтавакзале і высветліш усё.
— Ты ж ведаеш, што ў мяне няма за што білет купіць.
— То бяры, — сябра працягнуў яму грошы. — Як донжуану не дапамагчы...
— Табе жарцікі, а мне...
М. не дагаварыў. Зірнуўшы на гадзіннік, ён пачаў развітвацца:
— А то чаго добрага спазнюся на аўтобус.
Калі маеш, то аддай
Вядомы пісьменнік — паэт і празаік, чалавек няпростага лёсу, які зведаў жахі сталінскіх лагераў, светлай яму памяці П., вырашыў сваё 80-годдзе адзначаць на радзіме. А гэта ўскрай Беларусі, на самай мяжы з Расіяй. Ад Мінска больш як трыста кіламетраў, а то ўсе чатырыста. Дабірацца, канечне, доўга. Ды хіба адмовіш чалавеку, з якім такія добрыя стасункі, а я, да ўсяго, і пісаў пра ягоную творчасць неаднойчы. Таму мы, не вагаючыся, згадзіліся. Апроч мяне гэта Алесь Пісьмянкоў, а таксама паэт і празаік П. і З.
Едзем гадзіну, другую. Дзе-нідзе спыняемся, каб крыху адпачыць. Разамнём крыху ногі і зноў у дарогу. А на душы моташна, быццам і не на святочнае мерапрыемства едзем. Прычына зразумелая: усе мы, пра што падзяліліся адзін з адным, за дзень да паездкі, вечарам пабывалі ў якой-небудзь кампаніі. Не грэх было б хоць крыху асвяжыць горла. Ды маўчыць юбіляр. Мы ж саромеемся нагадаць яму пра гэта. Хоць прычына нашага маўчання і ў іншым.
То быў час, калі неставала прадуктаў. Не на шмат лепшае становішча назіралася і з рознымі «спецыфічнымі» напіткамі. А можа, у пенсіянера і грошай не хапала што-небудзь купіць на дарогу. Таму вельмі ўзрадаваліся, калі прыехалі ў раённы цэнтр. Усе нашы спадзяванні былі на тое, што ў вучылішчы ці тэхнікуме, дзе ладзілася сустрэча, пачастуюць. Канешне, пачаставалі. Але толькі пакармілі, а пра астатняе, што нас гэтак хвалявала, забыліся. Давялося трываць далей, а гэта ці не да самага вечара.
Наведаліся мы ў родную вёску П., пазнаёміліся з яго раднёй, выступілі ў вясковым клубе. Нарэшце, даведваемся, што неафіцыйная частка будзе ладзіцца ў чырвоным кутку мясцовай малочна-таварнай фермы. Пасля такой весткі настрой у нас адразу ўзняўся. Сумнявацца, што там нас чакае «лячэнне», не выпадала.
Сапраўды, усё адбылося, як і мае быць. Застолле зацягнулася да позняга вечара. На добры лад, дык і разыходзіцца пара. Толькі дзе там! Такая гаварыльня пачалася, быццам кожны да гэтага некалькі дзён маўчаў. У мяне ж такі характар: дзе б ні быў, але абавязкова хочацца, каб любое, нават самае прыемнае мерапрыемства, скончылася як мага хутчэй. Аднак колькі ні спрабую нагадаць, што трэба ехаць у гасцініцу, усе нуль увагі. Ад няма чаго рабіць, выходжу з пакоя, дзе былі накрыты сталы, і раптам у калідоры мой позірк спыняецца на выключальніку.
Нечакана ўсплылі ў памяці гады вучнёўства. На той час наша вёска поўнасцю яшчэ не была электрыфікавана, а святло правялі толькі ў некалькі хат, якія знаходзіліся на вуліцы, што вяла да будынка, у якім ахалоджвалі малако. Рабілася гэта пры дапамозе матора малой магутнасці на бензіне, які звычайна ў поўнач спынялі, каб раніцой завесці яго зноў. Маланкава мільгнула думка, а што калі і тут святло на ферму паступае па такім прынцыпе.
Падышоў да выключальніка, агледзеўся па баках, ці няма каго-небудзь паблізу, і націснуў на яго. Святло на ферме імгненна пагасла. Пасля гэтага я зноў уключыў яго і выключыў. Як і ў нас у вёсцы, зрабіў гэта тройчы, і адразу ж накіраваўся назад, дзе працягвалася застолле. Бачу: загадчык фермы, падняўшыся, звяртаецца да ўсіх, хто за сталом:
— Прабачце, пасля такога папярэджання ў нас падачу электрычнасці спыняюць, таму прапаную «аглаблёвую».
Якраз тое, чаго я з гэткім нецярпеннем чакаў. Аднак ні тады, ні па дарозе назад так і не прызнаўся, што менавіта я і прыспешыў з’яўленне «аглаблёвай». Калегі-пісьменнікі маглі б зразумець няправільна. Чалавек жа на падпітку — гэта... Гэта чалавек, якому заўсёды мала. Дый пазней, у Мінску ўжо, пра гэта расказаў толькі Пісьмянкову. Сам жа юбіляр прызнаўся ва ўсім нам па дарозе дамоў. У чым, гадаеце, мог прызнацца П.? Ды ў тым, чаму гэта на працягу ўсёй доўгай паездкі на ягоную радзіму доўжыў нашы пакуты. Падсвядома. Адбылося гэта з-за таго, што абодва бакі: адзін бок — мы, другі — ён, не змаглі прачытаць думкі адзін аднаго.
Мы, паколькі П. не прапаноўваў падсілкавацца, а то і выпіць крыху, думалі, што ён з сабой нічога не ўзяў. Сам жа П, пераканаўшыся, што мы пра які-небудзь пачастунак не напамінаем, сышоўся на тым, што ў гэтым няма ніякай неабходнасці.
На закуску... кроў
Еду са Светлагорска. Гасцяваў у сваёй малодшай сястры. Яно, канечне, можна было пагасцяваць і лепш, ды сястра паставіла ўмову, каб не спакушаў яе мужа. Давялося згадзіцца, бо апошнім часам ён злоўжываў спіртным, ды, нарэшце, за розум узяўся. Паколькі сам медык, то ў ніякія спосабы пазбаўлення ад алкагольнай залежнасці не верыць. Прынамсі, не верыў ва ўсе тыя, што былі ў васьмідзясятыя гады мінулага стагоддзя, а пра гэты перыяд я і расказваю. Таму ён сабраў сваю волю ў кулак і. не п’е, бо яго дома ніхто не спакушае.
Не збіраўся спакушаць яго і я, бо не мог не паслухацца сястры. Аднак у адрозненне ад яе мужа ў мяне сіла волі куды слабейшая. Магу трымаць яе ў сваім вялізным кулаку — кажуць, якога памеру кулак, такога і сэрца, у такім разе яно ў мяне вялізнае. — Але сіла волі звычайна дзейнічае да таго часу, пакуль вып’ю толькі грамаў сто. Далей магу зрабіць сабе паслабленне, а, значыць, прапаную выпіць і сястрыному мужу.
Ён, добра ведаючы пра гэта, усё спрабаваў угаварыць мяне паўтарыць дозу. З тым разлікам, што, калі я вып’ю яшчэ сто грамаў, забуду пра дадзенае слова. Таму і яму налью сто грамаў. Ды не тут было. Я трымаўся мужна: сто і досыць. Калі падымаўся з-за стала, сястра мая нарадавацца не магла. Не парушыў я слова, дадзенага ёй, і назаўтра раніцой, калі збіраўся ў Мінск. Так узрадавалася, што нават дазволіла мужу правесці мяне на аўтавакзал.
Нарэшце падышоў аўтобус Хойнікі—Мінск. Развіталіся. Пасажыраў у салоне аказалася няшмат і я, сеўшы ззаду, каб ніхто не перашкаджаў, заглыбіўся ў свае думкі. Яны чамусьці сыходзіліся на адным: як быць. Зразумела, першы прыпынак — Парычы адпадалі, бо там ніякага людскага буфета і ў паміне не было. Чаго не скажаш пра Бабруйск. Там, пры жаданні, абавязкова што-небудзь можна знайсці. Дый слова, дадзенае сястры, на Бабруйск не распаўсюджвалася. З упэўненасцю, што Бабруйск — горад піўны, я і пачаў чакаць прыезду ў яго.
Па прыбыцці аўтобуса, я, не доўга думаючы, спачатку пайшоў у вакзальны буфет, з перакананасцю, што калі там нічога не знайду, падацца ў бліжэйшы магазін. Часу ставала, бо аўтобус стаяў у Бабруйску каля паўгадзіны. Але нічога шукаць не давялося, бо хутка нос у нос сутыкнуўся з вядомым празаікам С.
— Адкуль? — ці не ў адзін голас запыталіся мы адзін у аднаго.
Высветлілася, што С. у больш выгадным становішчы, бо ехаў ад сваіх
бацькоў, якія жылі ў суседнім з Бабруйскім раёне. Калі я сказаў С., што сарвала мяне з цёплага і ўтульнага месца ў аўтобусе, ён засмяяўся:
— Ніякіх праблем. Мне ж мама на дарогу дала.
Ён не ўдакладняў, што мама дала яму, бо і так было зразумела. Вядома, пасля пачутага я спыніў усялякія пошукі і мы пайшлі ў аўтобус. Аднак, калі аўтобус ўжо крануўся, пашкадаваў, што не збегаў у вакзальны буфет. Канечне, мама дала С. з сабой тое, што мяне цікавіла. Дала з сабой і шматок свежага сала. Але ў С. не аказалася нават якой-небудзь скарынкі, не кажучы пра іншую закусь. Настрой у мяне адразу сапсаваўся, што не прайшло незаўважным для С.
— Чаго гэта ты раптам «приуныл»? — засмяяўся ён.
— Я ж не магу піць, калі нічога няма для закусі.
— Інтэлігент, — асуджальна паглядзеў на мяне. — Я табе магу паказаць, як гэта робіцца.
На той час С. добра піў, гэта цяпер ужо гадоў ці не дваццаць ён моцна трымае сваю волю ў кулаку. Таму я не сумняваўся, што ён лёгка правядзе для мяне паказальны ўрок. Аднак С. не ведаў яшчэ аднаго. Калі ўбачу, як гэта ён будзе рабіць, у мяне адразу можа з’явіцца агіда да спіртнога. Пра што і сказаў яму.
— Атрымліваецца, што ўсё ж ты павінен піць першы, — прыйшоў ён да высновы.
— Але як? — гэтае пытанне я задаў не яму, а сабе. Сам хуценька пачаў шукаць на яго і адказ. Нарэшце запытаўся ў С.: — А сала смалёнае?
— Свежае, — пачулася ў адказ, — я ж табе казаў.
— То, можа, маці твая хоць крыху яго пасаліла, — я не страчваў надзеі.
— Ды не саліла, — С. паглядзеў на мяне: — А якая табе розніца?
— Я б узяў крыху на язык солі і ўсё ў парадку.
— Ты не жартуеш? — здзівіўся С.
— Якія могуць быць жарты, — адказаў я. — Пасля солі, не задумваючыся, магу выпіць.
— Няма солі, — уздыхнуў С.
— А ты ўсё-такі пакажы мне кавалак сала, — папрасіў я.
— Няўжо свежага адкусіш? — не паверыў С.
— Не, са свежым не магу, а з .
Убачыўшы кавалак свежага сала, я ўзрадаваўся. У адным месцы скурка была ў крыві.
