Вінцэсь Мудроў - Мутны Меконг
Інфлянцкай вайной я зацікавіўся яшчэ ў школе. Падручнік гісторыі, памятаю, пісаў пра гэтую кампанію дзіўныя рэчы. А менавіта: не паспеў Іван Жахлівы падысці ў 1563 годзе да Полацка, як значная частка месцічаў перакінулася на ягоны бок. Больш таго, палачане Іваноў ды Сафонаў паведамілі маскавітам пра набліжэнне літоўскага войска гетмана Радзівіла, а потым яшчэ нейкія тутэйшыя людзі паказалі іванажахліўцам прыхаваныя арсеналы ды запасы фуражу. Карацей, нар-р-род з радасцю сустракаў сваіх вызвольнікаў - стральцоў цара Івана Васілевіча...
Думкі-развагі перабівае зычны вокліч вертухальшчыка:
- А куды падзеўся мой лаоскі “зямеля”?
- Спаць пайшоў, заўтра дахаты едзе, - адказвае Алехна і адчайдушна аддзімаецца, чарговым разам прыклаўшыся да ішымскай сівухі. - Вінціку раніцою млосна бывае.
- А ён што, хворы?
- На жаўтуху хварэў, цяпер пакутуе з пахмялля.
- Ці не ў Лаосе падхапіў? - з клёкатам ў горле пытаецца вертухальшчык.
- А дзе ж яшчэ, - мімаходзь хлусіць Алехна.
Міша, падобна, б’е кулаком па стале і на кароткую хвіліну ўсталёўваецца цішыня.
- Вось ён, праклятушчы Лаос! Мой радыст выпіў вады з ручаіны - і гатовы! Гепатыт “А”! Тыдзень адваляўся ў в’енцьянскім шпіталі, а потым дахаты адправілі. О-хо-хо-о! - стогне Міша, гучна крэкча - таксама прыклаўся да чаркі, - і знясілена, ці не са слязінай на вачах, пытаецца:
- Табе сябар распавядаў пра лаоскія жахі?
- Ды з яго слова не выцягнеш... падпіску даваў, - няўцямна, жуючы гурок, адказвае Алехна.
- Запіхнуў бы ён гэтыя падпіскі ў с...аку, - Міша з пакутай пераводзіць дых. - Прылятаем у В’енцьян (цягуткая паўза)... сыходжу з трапа - што такое? - дыхаць немагчыма... задуха, як у прымыльніку. Сорак градусаў і дождж церусіць (Міша, праўдападобна, прыпальвае папяросу). Прыехалі ў горад - дождж па-ранейшаму сыпле. Пытаюся ў перакладчыка: калі ўжо ён скончыцца? Адказвае: у кастрычніку. Ну, думаю, тут мяне, у гэтай парыльні, і закапаюць...
Каб засяродзіцца на сваіх думках, убіваю галаву ў падушку. Кухонная гамонка аціхае і ўваччу паўстае апакаліпсічная карціна: з Вялікіх Лукаў у Полацак ляціць агнядышны Трыгалоў-Базылішак ды паліць усё навокал. Спачатку захапіўся такой праявай, а потым згадаў, што гэткі цмок ужо лётаў, праўда, не на Полацак, а на Кіеў у дзіцячым фільме “Ілля Мурамец”. Не, лепш пачаць эсэ так: полацкі ваявода Станіслаў Давойна глядзіць з вежы Сафійскага сабору на супрацьлеглы бераг Дзвіны, адкуль б’е маскоўская артылерыя... Цікава, аб чым думаў, на што спадзяваўся ваявода, назіраючы, як на дробныя трэскі разлятаюцца хваёвыя стаўбуры фартыфікацый, як пырскае яскамі Вусцейская вежа і вахлачыя постаці маскавітаў мітусяцца на брудным снезе? Думаў, з дзіўным спакоем, што Дзвіна рыхтык такая ж, як Нёман у роднай Мерачы, і што маскавіты ўрэшце кінуцца па крохкім лёдзе на штурм Замка, і тады можна будзе ўдарыць з гарматаў і патапіць супарата? А можа, ні пра што не думаў. Папросту глядзеў праз вузкае вакно на Экіманскі пасад, адкуль, на дапамогу палачанам, павінна было прыйсці войска Радзівіла Рудога.
Спадзеўкі... Хаця яны й былі марнымі, ды не давалі нам памерці. Тыя ж палачане спадзяваліся на падтрымку Радзівіла Рудога; потым, ужо ўся Літва, спадзявалася на вунію з Польшчай; наступным стагоддзем гадавалі думку ўзвесці на маскоўскі пасад свайго чалавека; былі спадзеўкі, што шляхта прасякнецца патрыятычнымі пачуццямі; што БНР падтрымае кайзер Вільгельм і ўся астатняя Еўропа...
Думкі зноў блытаюцца, бо праз падушку прабіваецца надрыўны голас сябра:
- Ды што такое жанчына? Жанчына - гэта дзве наг-х-хі (“г” дарэшты фрыкатыўнае), галава, агузак, акавалак...
Аўтух нядаўна ездзіў дахаты і заспеў жонку ў чужых абдоймах. Цяпер вось, падпіўшы, Алехна ўзяўся яго супакойваць.
Я збіраўся было пазяхнуць, ды пахвінне раптам зайшлося ад свербу і давялося, у стане лёгкай панікі, падхапіцца і адсунуць ложак ад сцяны.
Там, ва ўцепленых тэхнічнай ватай сценах, вяліся блашчыцы: буйныя, мацёрыя. Яны чамусьці найбольш лютавалі ўвесну. Надоечы так дапяклі Аўтуха, што той высыпаў на ліштвы і падлогу пачак дусту “Фасфалан”, але гэта не дапамагло. Пасля дэзінфекцыі, падобна, у кватэру збегліся блашчыцы з усяго Лістападаўска.
- Ды не перажывай ты, бляха. - гэта ўжо азываецца Міша, - усіх іх адзін нячысцік маляваў. Чулі, тыдзень таму на Савецкай дом згарэў? Такая ж дзеравячына, як наша; яны ж гараць, як порах. І вось з агню, з другога паверху, баба выляцела, а за ёю мужык. Мужык хоць трусы паспеў нацягнуць, а баба - тая зусім голая. Аказалася, гэта жонка пілота нашага авіяатрада. Муж у Свярдлоўск паехаў, новую тэхніку атрымліваць, а ягоная палова тым часам з нейкім вахтавіком зблыталася. Прыехаў небарака з камандзіроўкі, а ў жоначкі левая нага вывіхнутая, пыса падрапаная і валасы абсмаленыя. І не толькі на галаве.
Уся гэтая балбатня даймае цяпер ужо да нервовага свербу. Таму й думкі прыходзяць раз’юшаныя. Не думкі нават, а нейкія цьмяныя відзежы: даўжэзны санны цуг цягнецца, у атачэнні ўзброеных вершнікаў, па расхлябістай дарозе. Плачуць дзеці, галосяць жанкі, усхвалявана гракаюць вароны. І ўсё гэта на тле алавянага неба, пасярод вусцішнага ляснога гушчару. Гэта Іван Жахлівы гоніць палачанаў у маскоўскае рабства. А насустрач цугу, прыхаваўшыся ў адліжнай лютаўскай смузе, рухаецца такі ж самы даўжэзны абоз. Гэта едуць у зваяваны Полацак маскавіты-навасёлы. Едуць са сваім скарбам, са сваімі святарамі, са сваёй спрадвечнай пагардай да ўсяго “нярускага”.
Немцы з палякамі і дагэтуль бядуюць з прычыны змены ў 20-м стагоддзі этнічнай “крыві” Каралеўца й Брэслаў, Львова ды Вільні. Полацак змяніў этнічны склад яшчэ ў 16-м стагоддзі. І з гэтай нагоды ніхто не бедаваў...
На кухні грыміць посуд, і Міша сіпата апавядае:
- Я ў Туркменіі, каб на яе ліха, ледзь не згарэў, разам з вертухалам...
- Бяседнікі знянацку аціхаюць, і ў кілішках весела цурчыць гарэлка. - Адкамандзіравалі мяне на нафтапромыслы - гэта ў раёне Небіт-Дагу. Ліпень, спёка - тэмпература 40 ачкоў, нават болей. А тут рэзервуар з нафтай загарэўся. А чым тушыць? Поўнае бязводдзе! Вырашылі полымя падручнымі матэрыяламі збіваць. Панавезлі спісаных грузавых парашутаў, напоўнілі пяском, падчапілі да вертухалу - і наперад. Даляціш - медаль “За адвагу на пажары” атрымаеш, а не даляціш...
На кухні штосьці бразгае, Аўтух адчайдушна кашляе, і наваколле поўняць глухія ўдары па спіне: ішымская сівуха ўжо не жадае ліцца ў нутро.
- Карацей, падняў машыну, а яе матляе ў бакі і нос долу зарываецца...
- доўжыць свой аповед вертухальшчык, ды Алехна яго перабівае:
- Можа, занясем Аўтуха ў пакой, пакладзем на ложак?
- Не чапай, хай на стале пакімарыць...
Я бязгучна мацюкаюся, ізноў заціскаю вушы падушкай і прыгадваю бачаную ў нейкай старой кнізе гравюру: полацкі краявід за часамі Напалеона. На ім горад проста не пазнаць, столькі там каменных гмахаў, якія потым, цягам паўтараста гадоў, спляжылі нашчадкі Івана Жахлівага. Ды што там гмахі... тут сам народ “зліквідавалі”. Былі мы ліцвінамі, а сталі беларусамі. Вазьмі любы летапіс: паўсюль нашы продкі змагаюцца з маскавітамі. Вось хтосьці з фаварытаў Кацярыне і параіў: а давайце ліцвіноў назавем беларусамі. І ўсе пытанні адразу вырашацца. Бо гэта ліцвіны змагаліся з Маскоўшчынай, а беларусы заўсёды з радасцю сустракалі сваіх вызвольнікаў.
Як не сціскаю падушку, п’яныя галасы ўсё адно казычуць вушныя мембраны.
- А шторм абрынецца ды верталёты з палубы змые? - з няшчырай цікавасцю пытаецца Алехна. - Мяркуючы па тоне, сябрук падбівае вертухальшчыка яшчэ на адну пляшку.
- Йоп... ты хаця б уяўляеш - што такое сучасны верталётаносьбіт? - у голасе вертухальшчыка гучыць абурэнне. - Падчас шторму ўсе машыны знаходзяцца пад палубай, у ангарах.
- А як іх адтуль дастаюць?
- Як дастаюць. маюцца адмысловыя пад’ёмнікі... Э-х... у мяне такое адчуванне, што трэба яшчэ адзін бутэльмент. Без яго цяжка будзе ўсё растлумачыць.
На кухні стрымана лаюцца, пасля чаго, яшчэ больш стрымана, ляпаюць уваходныя дзверы і ў пакой зазірае сябар Алехна.
- Заходзь, я не сплю!
Сябар няпэўнай хадой уваходзіць, з вохканнем кладзецца на ложак.
- Што, чарговы заход?
- Чарговы. Сам камандзір верталёта пайшоў на віраж.
- А Аўтух дзе?
- Спіць за сталом, - тлумачыць сябар і трасе чупрынай, - ну, што ты пра ўсё гэта думаеш?
- Пра атамны спадарожнік? Нічога не думаю, галава іншым занята. Пра Інфлянцкую вайну разважаю.
- Пра што?!
Я махаю рукой, маўляў, няма ахвоты штосьці тлумачыць.
- Калі што і звалілася, дык, дзякуй Богу, не на нас. А то ўяўляеш - грымнуўся б той спадарожнік у Дзвіну?! - сябар закідвае рукі за патыліцу, з п’янаватай усмешкай глядзіць на столь.
- У якую яшчэ Дзвіну. яна і так засёртая, - няўцямна мармычу ў адказ, і сябрук, прыўзняўшыся на локці, зганяе з твару блазенскую ўсмешку.
- Не сцы, Вінцік, нічога яны табе не зробяць.
Сябруковы словы хаця і не адразу, але дапалі да свядомасці. На мінулым тыдні да мяне ў вагончык убіліся двое ў цывільным і адзін у міліцэйскай форме. Паведамілі, што даўно за мною сочаць і што я, як антысавецкі і нацыяналістычны элемент, мушу неадкладна выехаць на месца сталай прапіскі. Так што калі ліцвінаў маскавіты высялялі на ўсход, дык мне прапануюць ехаць у адваротным накірунку.
