Валянцін Блакіт - Шануй імя сваё
Заняты сваім назіраннем, ён і не заўважыў, як прыйшоў Лазовік — дзверы ў прыёмную былі адчынены насцеж. Лазовік сцішана паглядзеў на яго збоку — і зашчымела-зашчымела сэрца. Ці то ад таго, што нічым не можа парадаваць гэтага блізкага чалавека, ці то ад таго, што толькі цяпер кінулася ў вочы, як здаў за апошнія гады стары — ссутуліўся, нездарова размажнеў, на галаве засталіся толькі рэдзенькія белыя валаскі — яшчэ не лысіна, але ўжо і не чупрына. Яму можна даць не пяцьдзесят восем, а ўсе шэсцьдзесят пяць — семдзесят гадоў. Знешне ён, увогуле, менш за ўсё падобны на старшыню калгаса, хутчэй — на брыгадзіра-практыка ці проста вясковага жыхара, якога прывяла ў раённую ўстанову нейкая свая важная сялянская патрэба. Шмат такіх дзядоў вычэквае сваю чаргу ў прыёмнай райсабеса, загсе, раённай бальніцы.
— Ну, во, нарэшце! — абрадаваўся Кунцэвіч, і адразу ж яго вочы засвяціліся нецярплівай насцярогаю: ну, што там?
У Лазовіка сціснулася сэрца.
— Хадзем у кабінет...
Лазовік не пайшоў за свой рабочы стол, а сеў насупраць Кунцэвіча за прыстаўны столік. Выгляд у яго быў заклапочаны, паніклы.
— Не трэба, Іван...— зразумеў усё Кунцэвіч.— Ды кінь ты! Мо гэта і лепей, што так сталася...
Лазовік разумеў, што стары кідае яму выратавальны круг, падказвае выйсце, аднак было сорамна прымаць гэты круг.
— Лепей, кажаце?! — Ускочыў з месца і таропка захадзіў па кабінеце.— Не-е-е, у тым-то і справа, што не лепей!
— Ну, чаго ты, браце мой, забедаваў? — стаў супакоиваць яго Кунцэвіч.— Знайшоў чаго бедаваць! Калі хочаш ведаць, то мне гэтае старшынства астачарцела.— Правёу далонню па горле.— Во як! Патрэбна мне яно, як леташні снег... Пастарэў, браце мой, сам чую, як пастарэў... Пацягнуў лямку — і досыць. Хай цяперака хто маладзейшы бярэцца...
— Рана спісваеце сябе...
— Ну-у, рана ці не рана,— разважліва, нават весела адказаў Кунцэвіч.— Але, мусіць, і праўда, з мяне хопіць. Засядзеўся, мо нават пераседзеў сваё... Усяму свой час. Тры рэчы чалавек павінен зрабіць у свой час — ажаніцца, адысці ад дзела і памерці.
— Гаворыце нешта...
— Праўду кажу, браце мой. Ты і сам разумееш, што праўду. Нельга дацягваць, каб чакалі — дачакацца не маглі, калі ж ты, нарэшце, замінаць перастанеш. Праўда, бывае сяму-таму па старасці розум адбірае: сядзіць, як трухлявы корч, парахня сыплецца, а яму ўсё здаецца, што ён пуп зямлі. Не дай бог, каб пад старасць адабрала развагу...— Памаўчаў, потым нечакана перамяніў тон.— Во, каб не Сурмілу ставілі, то і зусім добра было...— Глянуў затрывожана, амаль умольна: — Няўжо ўсё ж Сурмілу паставіце?
— Не ведаю...— разгубіўся Лазовік, хацеў схлусіць, але не змог.— Пэўна, Сурмілу. А вас — да яго намеснікам...
Кунцэвіч адразу ж пазмрачнеў, замоўк зацята. Вочы яго патухлі, зрабіліся абыякавымі, пустымі, але праз хвіліну ажылі зноў, сталі недаверлівымі, іранічнымі.
— Дзякую за клопат. Але няўжо вы не падумалі, што не пайду я да Сурмілы ў намеснікі.
— Чаму? — няўцямна павёў плячыма Лазовік, ці то здзівіўшыся, ці то спалохаўшыся.
Кунцэвіч глянуў на яго, нібы кажучы: як можна не разумець такіх простых рэчаў? I, угледзеўшы, што той і на самай справе нічога не разумев, усміхнуўся горка:
— Як я людзям у вочы глядзець буду, калі ўступлю Ў хаўрус з Сурмілам, вазьмуся развальваць усё, што ствараў разам з людзьмі? Сурмілу-то што: без пасады не пакінеце, на самы горшы выпадак — матане ў горад вучыць студэнтаў. А мне што загадаеш? За ім у дворнікі? Не-е браце мой, мне не так многа жыць засталося, каб уступаць у хаўрус з Сурмілам...— Уздыхнуў самотна, надоўга замоўк, потым схамянуўся, махнуўшы рукой, амаль весела сказаў: — Ат, давай не будзем пра гэта! Не пра тое зараз у мяне клопат...
— А пра што? — неяк недарэчна вырвалася ў Лазовіка.
Кунцэвіч паціснуў плячыма, заклапочана паглядзеў на гадзіннік, насмешліва і трохі адчужана сказаў:
— Каб не спазніцца на аўтобус — во што зараз мяне хвалюе...— У яго голасе была горыч і, здаецца, нават крыўда.— Мне пара, Іван...
— А хіба вы без машыны?
— Адправіў... Тут на базе сёе-тое дастаў...— неахвотна адказаў Кунцэвіч. Ён ніколі не любіў расказваць пра свае візіты ў «Сельгастэхніку», але ні для каго ў раёне не было сакрэту: калі ўжо Кунцэвіч заявіцца на базу, то з пустымі рукамі назад не паедзе — хоць якія шрубкі, толкам не ведаючы, навошта яны яму, але ўсё роўна нешта выцыганіць. Пра яго набегі на «Сельгастэхніку» ледзь не анекдоты расказваюць...
Вось і кончыліся твае візіты, твае вясёлыя гісторыі, Аляксей Сцяпанавіч. Сёння быў апошні. Хто-хто, а кіраўнікі «Сельгастэхнікі», пэўна, парадуюцца, што не стане такога дакучлівага кліента. Але што ні кажы, а нешта збяднее, паблекне ў раёне без Кунцэвіча... Нейкае шчымліва-жаласлівае пачуццё варухнулася ў Лазовікавай душы.
— Я вас давязу.
— Ну да! — адмахнуўся Кунцэвіч.— «Волгу» гнаць блізкі свет па такой рэсквасі! Аўтобусам даеду — не велiкі пан.
— Нічога-нічога! — рашуча запратэставаў Лазовік.— Хай трохі пратрасецца шафёр — увесь дзень у «казла» пралупіў.
— Глядзі, як хочаш...— абыякава згадзіўся Кунцэвіч.— То калі так, скажы шафёру — паедзем, каб завідна вярнуўся...
— Я вас правяду...— нечакана для сябе прапанаваў Лазовік і, нечага саромеючыся, схлусіў: — Мне якраз у «Светлы шлях» заскочыць на хвілінку трэба.
— Як хочаш...— паціснуў плячыма Кунцэвіч. Яму дужа не хацелася гэтага праважання.
Лазовік пазваніў у гараж, і шафёр не прымусіў сябе чакаць — праз хвіліну пасігналіў, даючы знаць, што ён гатовы.
Моўчкі сталі збірацца на выхад.
— Вы хоць паабедалі? — успомніў Лазовік і, зразумеўшы, што стары без абеду, прапанаваў: — Мо заскочым да мяне, перахопім чаго?
— Нешта не хочацца... Давай паедзем...
Лазовік таксама застаўся без абеду і цяпер адчуваў асабліва востра, што кішкі граюць марш, аднак не рашыўся настойваць — старому і на самай справе зараз не да яды.
Выехалі за горад. Кунцэвіч сядзеў засяроджаны, хмуры, невідушча гледзячы ў акно, на пытанні адказваў коратка, адназначна, без ахвоты, і Лазовік рашыў не назаляць яму — хай думае, а сам пачынаў шкадаваць, што ўблытаўся ў гэтыя провады. Хоць... хоць, шчыра кажучы, ён не мог гэтак проста справадзіць Кунцэвіча... А чаму не мог? Захацеў паспачуваць, паддобрыцца, згладзіць сваю віну, думаў з прыкрасцю Лазовік. Патрэбна Кунцэвічу тваё спачуванне, як брычцы пятае кола!.. Старому хочацца пабыць сам-насам, без дакучлівых субяседнікаў і спачувальнікаў. Ён нават не хавае гэтага. Хай бы сабе ехаў з Эдзікам. Эдзік маўчыць, як рыба, калі за рулём,— слова з яго не выціснеш...
Сонца хілілася к заходу. Над голымі чорнымі дрэвамі насіліся гракі, і нават шум матора, вібрацыя ў кузаве не маглі заглушыць іх ашалела-радасныя галасы.
Кунцэвіч самотна глядзеў на палі, нібы развітваўся з імі, развітваўся са знаёмаю, тысячы раз езджанаю дарогаю, з усім, чым жыў, што турбавала, непакоіла яго ўсе гэтыя дваццаць пяць гадоў. На душы было па-ўрачыстаму спакойна і тужліва... Не думаў, што гэта будзе вясною... Вясною адольваюць заўжды новыя клопаты, новыя справы, вясною ніколі не думаецца пра хуткаплыннасць часу, пра тое, што на свеце няма нічога вечнага, бясконцага. На такія думкі вясною проста не хапае часу. Што ж, вясною пачынаў, вясною і даводзіцца заканчваць.
Вясною даводзіцца заканчваць...
I памяць падсунула, памяць нечакана для самога сябе падсунула тую насцярожаную, трывожную вясну 1949 года...
Заходнія вобласці Беларусі ўваходзілі ў новую гістарычную паласу, якая карэнным чынам ламала, мяняла спрадвечны сялянскі побыт. Пачыналася калектывізацыя. Людзі толькі што вылезлі з зямлянак, сталі абжывацца, залечваць раны вайны, і будучае хвалявала, трывожыла кожнага. У вёсках амаль штовечар збіралі сходкі, моўчкі выслухоўвалі аратараў з раёна, з вобласці, ніхто ім не пярэчыў, але і падаваць заявы ў калгас не спяшаліся: маўляў, пажывём — пабачым, і чаго, чаму я першы палезу? Пра калгасы хадзілі розныя жахі. Распускалі іх і свае, хто быў больш заможны, і нейкія задрыпанцы, што бадзяліся ў той час па вёсках. Людзі вагаліся: паслухаеш прамоўцу з раёна ці вобласці — адно, паслухаеш, што сарока на хвасце прынесла,— зусім іншае. Бібліятэкарка прывезла з раёна прыпеўкі пра стопудовы ўраджай, і гэтыя прыпеўкі прыйшліся даспадобы дзяўчатам. А праз дзень на танцах, калі чамусьці патухла лямпа, нехта не сваім голасам праспяваў:
A-а самалёт ляці-іць,
Ды збоку фортачка...
Назаўтра гэтую прыпеўку ведала ўся веска, хоць спяваць уголас ніхто не адважваўся.
Яны з Ананасам Бакуном толькі што вярнуліся з арміі — пры ордэнах, медалях, з ранняй сівізной у чупрынах, але маладыя, пабачыўшыя свет, поўныя сіл і энергіі, гатовыя зямлю перавярнуць...
Калі гэта было! А здаецца — толькі ўчора... Нават яшчэ тыя галасы выразна гучаць у вушах. Чвэрць стагоддзя... I, мабыць, першы раз у жыцці так цвяроза і жорстка кальнула думка: а ўсё ж як хутка бяжыць час, як мала адведзена чалавеку! I няма калі за рознымі клопатамі заўважаць, як згараюць, бы свечка, хвіліны, гадзіны, дні, месяцы, гады... Толькі сяды-тады смутна ўяўляеш, што будзе некалі канец, але ўсё гэта ўспрымаецца як далёкая-далёкая перспектыва, нават нерэальнасць... Пакуль не ўдараць між вушэй, як ударылі сёння: пара саступаць, стары корч, кончыўся твой ліміт... Та-ак, адыходзім пакрысе... Што ж, гэтак было да нас, гэтак ёсць, гэтак будзе, ніхто не можа стаць над часам, адны — раней, другія — пазней, але ўсё роўна... А ўзяць Ананаса... Ужо ледзьве клёвае Апанас, Апанас, якому, здавалася, не будзе зносу. Эх, Апанас, Апанас! Спета наша з табой песенька... А памятаеш? Канечне, памятае... Такое не забываецца...
