Станислав Лем - Салярыс (на белорусском языке)
Камiсiя: Чаму? Што яно рабiла?
Бертан: Яно было падобна на музейны экспанат, на нейкую ляльку, толькi жывую. Адкрывала, заплюшчвала вочы, выконвала розныя рухi - агiдныя рухi! Вось iменна, агiдныя. Бо рухi былi не яго.
Камiсiя: Як гэта зразумець?
Бертан: Я быў метраў за пятнаццаць ад яго, ну мо за дваццаць. Я ўжо казаў, якое яно вялiкае, таму я вельмi добра яго бачыў. Вочы яго блiшчалi, яно здавалася жывым, але вось рухi... Нiбыта нехта спрабаваў... быццам нехта праводзiў выпрабаваннi...
Камiсiя: Што ты маеш на ўвазе? Пастарайся растлумачыць дакладна.
Бертан: Не ведаю, цi ўдасца. Так мне падалося. Iнтуiтыўна. Я не iмкнуўся разабрацца ў сваiх уражаннях. Рухi былi ненатуральныя.
Камiсiя: Ты маеш на ўвазе, што рукi, напрыклад, рухалiся так, быццам у iх наогул не было суставаў?
Бертан: Не. Не тое. Проста... Рухi не мелi нiякага сэнсу. Бо кожны рух мае свой сэнс, нечаму служыць...
Камiсiя: Ты так лiчыш? Рухi груднога дзiцяцi не заўсёды мэтанакiраваныя.
Бертан: Ведаю. Але рухi немаўляцi бязладныя, не скаардынаваныя. А гэтыя... так, гэтыя рухi былi метадычныя. Яны чаргавалiся, паўтаралiся. Нiбы нехта спрабаваў высветлiць, што iменна дзiця можа зрабiць рукамi, а што - тулавам i ротам. Але страшней за ўсё быў твар, вiдаць, таму, што твар звычайна надта выразны, а тут ён быў як... не, не магу растлумачыць. Твар быў жывы, але не чалавечы, разумееце, рысы твару, вочы, скура - усё як у чалавека, а выраз, мiмiка - не.
Камiсiя: Мо дзiця корчыла грымасы? Цi ведаеш ты, якi выгляд мае твар чалавека пад час прыступу эпiлепсii?
Бертан: Ведаю. Я назiраў такi прыступ. Разумею пытанне. Не, тут было iншае. Пад час эпiлепсii - сутаргi i канвульсii, а тут - абсалютна плаўныя i бесперапынныя рухi, з пералiвамi, калi так можна сказаць. I твар, з тварам было тое самае. Не бывае так, каб адна палова твару была вясёлая, а другая самотная, адна частка выяўляла пагрозу або спалох, а другая ўрачыстасць або што-небудзь падобнае, а тут было менавiта так. Акрамя таго, i рухi, i мiмiка змянялiся незвычайна хутка. Я быў там не вельмi доўга, секунд дзесяць. Не ведаю нават, цi дзесяць.
Камiсiя: I ты заяўляеш, што ўсё разгледзеў за некалькi секунд? Дарэчы, як ты вызначыў, колькi мiнула часу? Ты глядзеў на гадзiннiк?
Бертан: Не. На гадзiннiк я не глядзеў. Але я лётаю ўжо шаснаццаць гадоў. У маёй прафесii галоўнае - умець адчуваць час з дакладнасцю да секунды, я маю на ўвазе хуткасць рэакцыi. Гэта патрэбна пад час пасадкi. Пiлот, якi не можа, незалежна ад абставiн, зарыентавацца, колькi мiнула секунд - пяць або дзесяць, нiколi не стане майстрам сваёй справы. Гэта датычыць i назiранняў. Чалавек з гадамi прывыкае ўсё лавiць на хаду.
Камiсiя: Гэта ўсё, што ты бачыў?
Бертан: Не. Але астатняга я дакладна не помню. Вiдаць, усё так падзейнiчала на мяне, што мой мозг проста выключыўся. Туман пачаў насоўвацца, i мне давялося набiраць вышыню. Як i калi я набраў яе, не памятаю. Упершыню ў жыццi я ледзь не капатаваў. Мае рукi калацiлiся, я не мог як след трымаць рычаг кiравання. Здаецца, я нешта крычаў i выклiкаў Базу, хоць i ведаў, што сувязi няма.
Камiсiя: Цi спрабаваў ты вярнуцца?
Бертан: Не. Калi нарэшце выбраўся з туману, я падумаў, што Фехнер, магчыма, у нейкай лейцы. Бязглуздзiца? Вядома. Але я так думаў. Калi тут гэткае творыцца, лiчыў я, то, мажлiва, мне ўдасца знайсцi i Фехнера. Таму я вырашыў, што даследую столькi дзiрак у тумане, колькi здолею. Але трэцiм разам я ўбачыў такое, што, калi набраў вышыню, зразумеў: болей я не вытрымаю. Не вытрымаю! Павiнен сказаць, зрэшты, вам гэта вядома. Мне стала блага, мяне ванiтавала. Дагэтуль я нiколi не адчуваў нiчога падобнага. Мяне нiколi так не нудзiла.
Камiсiя: Гэта быў сiмптом атручэння, Бертан.
Бертан: Магчыма. Але тое, што я ўбачыў трэцiм разам, я не выдумаў. Гэта не было сiмптомам атручэння.
Камiсiя: На якой падставе ты гэта сцвярджаеш?
Бертан: Гэта была не галюцынацыя. Бо галюцынацыю стварае мой уласны мозг, праўда?
Камiсiя: Праўда.
Бертан: Вось iменна. А такое ён не мог стварыць. Я нiколi ў гэта не паверу. Мой мозг на такое не здатны.
Камiсiя: Пастарайся расказаць, што гэта было.
Бертан: Спачатку я павiнен даведацца, як аднясецца камiсiя да таго, што я ўжо сказаў.
Камiсiя: Хiба гэта мае значэнне?
Бертан: Для мяне мае. Прынцыповае. Як я ўжо казаў, я бачыў нешта такое, чаго нiколi не забудуся. Калi камiсiя прызнае ўсё, што я паведамiў, праўдзiвым хоць на адзiн адсотак i вырашыць, што трэба распачаць адпаведнае вывучэнне Акiяна менавiта ў гэтым накiрунку, то я раскажу ўсё. Але калi камiсiя мае намер палiчыць мае звесткi трызненнем, я не скажу больш нiчога.
Камiсiя: Чаму?
Бертан: Таму што мае галюцынацыi, няхай нават сама страшныя, гэта мая прыватная справа. Затое вопыт майго знаходжання на Салярыс - не.
Камiсiя: Цi павiнна гэта азначаць, што пакуль кампетэнтныя органы экспедыцыi не прымуць рашэння, ты адмаўляешся адказваць? Ты, вядома, разумееш, што камiсiя не ўпаўнаважана прымаць рашэннi?
Бертан: Так, разумею".
На гэтым канчаўся першы пратакол. Быў яшчэ фрагмент другога, складзенага праз адзiнаццаць дзён.
"Старшыня: Беручы пад увагу ўсё сказанае вышэй, камiсiя ў складзе трох лекараў, трох бiёлагаў, аднаго фiзiка, аднаго iнжынера-механiка i намеснiка начальнiка экспедыцыi прыйшла да высновы, што падзеi, пра якiя паведамiў Бертан, уяўляюць сабой праявы галюцынатэрнага сiндрому, якi развiўся пад уплывам атручэння атмасферай планеты, з сiмптомамi зацямнення свядомасцi, якiм спадарожнiчала ўзбуджэнне асацыятыўных зон кары галаўнога мозгу, i што ў сапраўднасцi не было нiчога або амаль нiчога, што адпавядала б гэтым падзеям.
Бертан: Выбачайце, што азначае "нiчога або амаль нiчога"? Як гэта зразумець?
Старшыня: Я яшчэ не ўсё сказаў. У пратаколе запiсана vоtum sераrаtum асабiстае меркаванне фiзiка, доктара Арчыбальда Месенджара, якi заявiў, што расказанае Бертанам магло, як ён лiчыць, адбывацца рэальна i заслугоўвае ўважлiвага даследавання. А цяпер - усё.
Бертан: Я настойваю на сваiм пытаннi.
Старшыня: Усё вельмi проста. "Амаль нiчога" азначае, што нейкiя рэальныя з'явы маглi паслужыць зыходным пунктам тваiх галюцынацый, Бертан. Пад час ветранай ночы нават сама нармальны чалавек можа палiчыць за чалавека куст, якi хiстаецца. А тым больш на чужой планеце, калi на мозг назiральнiка ўздзейнiчае яд. Гэта не папрок табе, Бертан. Якое тваё рашэнне?
Бертан: Спачатку я хацеў бы даведацца, цi будзе мець вынiк votum separatum доктара Месенджара.
Старшыня: Практычна не будзе, гэта значыць даследаванняў у гэтым напрамку нiхто весцi не будзе.
Бертан: Наша гаворка пратакалiруецца?
Старшыня: Так.
Бертан: У такiм выпадку я хацеў бы заявiць, што камiсiя праявiла непавагу не да мяне - я тут нi пры чым, - а да самога духу экспедыцыi. Я хачу яшчэ раз падкрэслiць, што адмаўляюся адказваць на далейшыя пытаннi.
