Джордж Оруэлл - 1984 (на белорусском языке)
Усё расплывалася ў тумане. Мiнулае знiшчалася, факт знiшчэння забываўся, хлусня рабiлася праўдай. Толькi аднойчы ў жыццi - пасля самой падзеi, што вельмi iстотна, - ён меў вiдавочны i бясспрэчны доказ фальшавання. Ён трымаў яго ў руках цэлыя трыццаць секунд. Гэта было недзе ў 1973 годзе - прыблiзна тады, калi яны разышлiся з Кэтрын. Але дата, якой датычыўся гэты доказ, адстаяла ў часе яшчэ не сем цi восем гадоў раней.
Уласна кажучы, гэтая гiсторыя сягае пачаткамi ў сярэдзiну 60-х гадоў, час вялiкiх чыстак, калi былыя правадыры Рэвалюцыi раз i назаўсёды былi злiквiдаваныя. Недзе каля 1970 года нiкога з iх ужо не засталося, акрамя самога Вялiкага Брата. Усе астатнiя былi тым часам выкрытыя як здраднiкi i контррэвалюцыянеры. Гольдштэйн паспеў уцячы i недзе схаваўся, з iншых некаторыя проста знiклi, а большасць была пакараная смерцю пасля сенсацыйных паказальных працэсаў, дзе яны прызналiся ў сваiх злачынствах. Сярод апошнiх ацалелых былi тры чалавекi - Джоўнз, Эрансан i Радэрфорд. Каля 1965 года гэтых трох таксама арыштавалi. Як часта здаралася, яны знiклi на нейкi год цi болей, так, што было невядома, цi яны яшчэ жылi, а тады зноў нечакана з'явiлiся i, як звычайна, выступiлi з самаабвiнавачаннямi. Яны прызналi сябе вiнаватымi ў змове з ворагам (тады таксама ворагам была Эўразiя), у растраце грамадскiх грошай, у забойстве некаторых старых сябраў Партыi, у змове супраць Вялiкага Брата, якую яны рыхтавалi яшчэ задоўга да Рэвалюцыi, i ўрэшце ў актах сабатажу, якiя пацягнулi за сабой смерць сотняў тысяч людзей. Пасля гэткiх прызнанняў iм даравалi вiну, аднавiлi ў Партыi i даверылi пасады з гучнымi назвамi, якiя ў сапраўднасцi былi толькi сiнекурай. Усе трое надрукавалi ў "Таймз" аб'ёмныя нiзкапаклонныя артыкулы, дзе падрабязна тлумачылi прычыны сваёй здрады i абяцалi выправiцца.
Праз нейкi час пасля iх вызвалення Ўiнстан нават сустрэў усiх трох у кавярнi "Каштан". Ён памятаў тое пачуццё страху i захаплення, з якiм ён скоса на iх пазiраў. Яны былi значна старэйшыя за яго, гэтыя рэшткi мiнулага свету, амаль апошнiя вялiкiя постацi з гераiчных часоў нараджэння Партыi. Вакол iх яшчэ трымаўся арэол герояў падпольнага руху i грамадзянскай вайны. У яго з'явiлася пачуццё - хоць ужо i тады пачалi блытацца факты i даты, - што ён ведаў iх iмёны яшчэ раней за iмя Вялiкага Брата. Але ў той самы час яны былi адрынутыя, ворагi Партыi, якiм з абсалютнай пэўнасцю праз год або два пагражала знiшчэнне. Нiводнаму чалавеку, якi хоць раз трапляў у рукi Палiцыi Думак, не ўдавалася выбавiцца ад яе назаўсёды. Яны былi жывыя мерцвякi, што чакалi часу, каб сысцi ў магiлу.
Усе столiкi побач з iмi былi пустыя. Было б вялiкай неасцярожнасцю сесцi блiзка да такiх людзей. Яны сядзелi моўчкi, перад iмi стаялi шклянкi з джынам, прыпраўленым гваздзiкай - гэта быў фiрменны напой кавярнi. Найбольшае ўражанне зрабiў на Ўiнстана выгляд Радэрфорда. Раней Радэрфорд быў вядомым карыкатурыстам, яго бязлiтасныя малюнкi да Рэвалюцыi i пад час яе спрыялi актывiзацыi грамадскай думкi. Нават яшчэ i цяпер у "Таймз" часам з'яўлялiся яго карыкатуры. Але яны былi толькi iмiтацыяй яго ранейшай манеры i заставалiся надзiва нежывымi i непераканаўчымi. Гэта было вечнае перабiранне старых тэм: убогiя кватэры, галодныя дзецi, вулiчныя бойкi, капiталiсты ў цылiндрах - нават на барыкадах капiталiсты чаплялiся за свае цылiндры, бясконцыя безнадзейныя спробы зноў аджывiць мiнулае. Гэта быў нязграбны высокi чалавек з тлустымi сiвымi валасамi, прышчавым азызлым тварам i тоўстымi, як у мурына, губамi. Напэўна, некалi ён быў страшэнна дужы; цяпер жа яго цяжкае цела было сагнутае, разбiтае, распоўзлае. Здавалася, што ён рассыпаецца на вачах, як гара пяску.
А пятнаццатай гадзiне паўсюль было цiха. Ўiнстан ужо не мог згадаць, чаму ён прыйшоў у кавярню менавiта ў гэты час. Зала была амаль пустая. З тэлеглядаў лiлася духавая музыка. Тыя трое сядзелi амаль нерухома ў сваiм куце i маўчалi. Без нiякiх замоваў афiцыянт прыносiў шклянкi з джынам. Побач з iмi на стале стаяла шахматная дошка з расстаўленымi фiгурамi, але нiхто з трох не гуляў. I тады адбылося нешта незвычайнае з тэлеглядамi - цягнулася гэта не болей за паўхвiлiны. Нешта зрабiлася з музыкай - змянiлася не толькi мелодыя, але i тэмбр. У яе быццам нешта ўлезла - але цяжка было апiсаць, што гэта было. Нейкiя дзiўныя, рэзкiя, пранiзлiвыя, з'едлiвыя ноты. I тады голас з тэлегляда заспяваў старую песню:
Там, пад раскiдзiстым каштанам,
Ты здрадзiў мне, а я табе.
Мы i яны жылi з маны
Там, пад раскiдзiстым каштанам.
Нiхто з трох не варухнуўся. Але калi Ўiнстан употай глянуў на старэчы твар Радэрфорда, ён убачыў, што яго вочы былi поўныя слёз. I тады ён упершыню заўважыў - i нешта ўнутры яго здрыганулася, - што i ў Эрансана, i ў Радэрфорда былi перабiтыя насы.
У хуткiм часе пасля гэтага ўсiх трох зноў арыштавалi. Выявiлася, што з моманту iх вызвалення яны пачалi рыхтаваць новыя падкопы. Пад час свайго другога працэсу яны прызналiся яшчэ раз у сваiх старых злачынствах, а таксама ў цэлым шэрагу новых. Яны былi пакараныя смерцю, а iх лёс як папярэджанне наступным пакаленням быў занесены ў партыйныя аналы. Гадоў праз пяць пасля гэтага, у 1973 годзе, калi Ўiнстан аднойчы разгарнуў скрутак дакументаў, што выпаў з трубкi пнеўматычнай пошты на яго пiсьмовы стол, ён наткнуўся на выразку з газеты, якая, вiдаць, згубiлася мiж iншых папер i была забытая. Разгледзеўшы яе, ён адразу зразумеў, што яна значыла. Гэта была палова старонкi, выдраная з "Таймз" прыблiзна дзесяцiгадовай даўнасцi - верхняя палова старонкi, нават дата была вiдна - на ёй быў здымак дэлегатаў на нейкiм партыйным мерапрыемстве ў Ню-Ёрку. У цэнтры групы выразна вылучалiся Джоўнз, Эрансан i Радэрфорд. Iх было лёгка пазнаць, тым болей што iх iмёны стаялi ў подпiсе пад здымкам.
Самае цiкавае было тое, што на абодвух працэсах усе трое сцвярджалi, што былi якраз у гэты час на эўразiйскай тэрыторыi. З патаемнага лётнiшча ў Канадзе яны вылецелi на сустрэчу, што мусiла адбыцца недзе ў Сiбiры, правялi нараду з сябрамi Эўразiйскага Генеральнага Штаба i выдалi iм важныя ваенныя сакрэты. Дата выразна адбiлася ў памяцi Ўiнстана, бо выпадкова супала з днём сонцавароту. Але гэта можна было праверыць па шматлiкiх iншых крынiцах. Заставалася толькi адна магчымая выснова: прызнаннi былi хлуснёй.
Вядома, само па сабе гэта не было нейкае адкрыццё. Нават тады Ўiнстан нi на хвiлiну не верыў, што пакараныя ў вынiку чыстак людзi сапраўды ўчынiлi злачынствы, у якiх iх абвiнавацiлi. Тут жа гаворка iшла пра вiдавочны доказ; ён трымаў у руках кавалак выкараненага мiнулага, як нейкую скамянелую костку, што трапiлася не ва ўласцiвым земляным пласце i таму абвяргала пэўную геалагiчную тэорыю. Калi б нейкiм чынам можна было апублiкаваць гэты дакумент i растлумачыць яго значэнне, гэтага б хапiла, каб разбiць Партыю на кавалачкi.
Ён спакойна працаваў далей. Як толькi ён убачыў здымак i зразумеў, што гэта значыла, ён накрыў выразку аркушам паперы. На шчасце, калi Ўiнстан разгарнуў выразку, яна была павернутая другiм бокам да тэлегляда.
