Джордж Оруэлл - 1984 (на белорусском языке)
Фраза амаль як з партыйнага падручнiка, падумаў ён. Натуральна, Партыя сцвярджала, што яна вызвалiла пролаў з рабства. Да Рэвалюцыi капiталiсты няшчадна iх прыгняталi. Мучылi iх голадам i лупцавалi лазою, жанчыны мусiлi працаваць у вугальных шахтах (праўду кажучы, жанчыны i дагэтуль працавалi ў вугальных шахтах), дзецi з шасцi гадоў прадавалiся на фабрыкi. Але адначасна, у поўнай згодзе з прынцыпамi двухдумства, Партыя вучыла, што пролы ад прыроды - нiжэйшыя стварэннi, з якiмi трэба абыходзiцца як з жывёлаю, стасуючы да iх некалькi простых правiл. У сапраўднасцi ж пра пролаў вельмi мала было вядома. А шмат i не трэба было ведаць. Пакуль яны працавалi i пладзiлiся, усе iншыя iхныя жыццёвыя праявы былi неiстотныя. Кiнутыя на волю лёсу, як жывёла, што пасвiцца на лугах Аргенцiны, яны вярнулiся да натуральнага для iх жыццёвага ладу, перанятага ад продкаў. Яны нараджалiся, вырасталi ў сцёкавых канавах, у дванаццаць гадоў iшлi працаваць, перажывалi кароткую пару фiзiчнай прыгажосцi i пачуццёвых жаданняў, у дваццаць жанiлiся, у трыццаць старэлi i ў большасцi выпадкаў памiралi да шасцiдзесяцi гадоў. Цяжкая фiзiчная праца, клопаты пра дом i дзяцей, дробязныя сваркi з суседзямi, кiно, футбол, пiва i асаблiва азартныя гульнi - вось што запаўняла абсяг iх думкi. Трымаць iх пад кантролем было няцяжка. Пару агентаў Палiцыi Думак увесь час былi сярод iх, каб распускаць фальшывыя чуткi, а таксама вышукваць i лiквiдоўваць тых, хто здаваўся iм небяспечным. Аднак не рабiлася нiякiх спроб прышчапiць пролам партыйную iдэалогiю. Было непажадана, каб яны мелi выразныя палiтычныя пачуццi. Ад iх патрабаваўся толькi прымiтыўны патрыятызм, да якога можна заклiкаць пры патрэбе, каб змусiць iх пагадзiцца з падаўжэннем працоўнага дня або скарачэннем нормаў прадуктаў. I нават калi яны былi нечым незадаволеныя, iх незадаволенасць нiкуды не вяла, бо, не маючы кiраўнiчае iдэi, яны засяроджвалi яе на паасобных нязначных праблемах. Больш важныя справы непазбежна заставалiся па-за iх увагай. Пераважная большасць пролаў не мела ў кватэры нават тэлегляда. Нават звычайная палiцыя вельмi рэдка ўмешвалася ў iх жыццё. У Лондане iснавала шырокая сетка злачыннасцi, цэлы свой сусвет зладзеяў, рабаўнiкоў, прастытутак, гандляроў наркотыкамi. Але ўсё гэта адбывалася выключна сярод пролаў i таму не мела нiякага значэння. Ва ўсiх пытаннях маралi iм дазвалялася жыць паводле iх старых традыцый. Iм не навязваўся маральны пурытанiзм Партыi. Чужаложства не каралася, развод быў дазволены. Была б нават дазволена рэлiгiя, калi б пролы выказалi ў ёй хоць якую патрэбу або пажаданне. Яны былi па-за падазрэннем. Гэта знаходзiла свой выраз у партыйным лозунгу: "Пролы i жывёлы - свабодныя".
Ўiнстан нагнуўся i асцярожна пацёр сваю язву, якая зноў пачала свярбець. Пунктам, да якога непазбежна вярталiся думкi, была немагчымасць даведацца, якiм было жыццё да Рэвалюцыi. Ён выцягнуў з шуфляды падручнiк гiсторыi для школьнiкаў, якi пазычыў у панi Парсанс, i пачаў перапiсваць адтуль у свой дзённiк:
У старыя часы, да слаўнай Рэвалюцыi, Лондан не быў такiм цудоўным i прыгожым горадам, як цяпер. Гэта была змрочная, брудная, занядбаная мясцiна, дзе мала хто еў удосталь, дзе сотнi i тысячы, бедных людзей не мелi чаго абуць i не мелi нават даху над галавой, пад якiм можна было б спаць. Такiя дзецi, як вы, былi вымушаны дванаццаць гадзiн на дзень цяжка працаваць на жорсткiх гаспадароў, якiя бiлi iх бiзунамi, калi тыя працавалi занадта павольна, i давалi iм есцi толькi сухары i ваду. Але сярод гэтай страшэннай убогасцi стаяла некалькi вялiкiх прыгожых дамоў, у якiх жылi багатыя, што мелi да трыццацi слуг, якiя iх даглядалi. Гэтыя багатыя звалiся капiталiстамi. Гэта былi тоўстыя, брыдкiя людзi са злымi тварамi, як гэта можна бачыць на малюнку. Як вы бачыце, яны насiлi доўгi чорны пiнжак, якi зваўся сурдут, i смешны блiскучы капялюш, падобны да комiна, што зваўся цылiндр. Гэта была ўнiформа капiталiстаў, i нiхто болей не меў права яе насiць. Капiталiстам належала ўсё, што знаходзiлася на зямлi, i ўсе астатнiя людзi былi iх рабамi. Iм належала ўся зямля, усе дамы, усе заводы i ўсе грошы. Калi нехта iх не слухаўся, яны маглi кiнуць яго ў турму або адабраць у яго працу, каб ён памёр з голаду. Калi звычайна чалавек гаварыў з капiталiстам, ён мусiў нiзка схiляцца i выдыгаць перад iм, здымаць шапку i звяртацца да яго: "Сэр". Галоўны сярод капiталiстаў зваўся Каралём, i...
Але ён ужо ведаў, што будзе далей. Далей пойдуць апiсваннi бiскупаў з батыставымi манжэтамi, суддзяў у гарнастаевых мантыях, ганебнага слупа, кайданоў, катавальнага кола, "дзевяцiхвостага ката", банкету лонданскага лорд-мэра i звычаю цалаваць папскi чаравiк. Было тут таксама i гэтак званае права першай ночы, пра што, напэўна, няварта было пiсаць у школьным падручнiку. Гэта быў закон, згодна з якiм капiталiст меў права пераспаць з любой жанчынай, што працавала на любой яго фабрыцы.
Адкуль даведацца, колькi ва ўсiм гэтым было хлуснi? Можа, i праўда, што звычайнаму чалавеку сёння жылося лепей, чым да Рэвалюцыi. Адзiным сведчаннем супраць гэтага быў глухi пратэст уласных костак, iнстынктыўнае адчуванне, што цяперашнiя ўмовы жыцця былi невыносныя i раней мусiла быць iначай. Ён адзначыў, што сапраўднай адметнасцю цяперашняга жыцця была не жорсткасць i небяспечнасць, а проста яго нiкчэмнасць, яго ўбогасць, яго абыякавасць. Калi азiрнуцца навокал, можна было заўважыць, што жыццё не толькi не мела нiчога агульнага з той хлуснёй, што валiла патокам з тэлегляда, але нават не адпавядала iдэалам, вызначаным Партыяй. Большая частка жыцця нават сябры Партыi праходзiла нейтральна i апалiтычна i складалася з клопатаў пра тое, як захапiць месца ў метро, як зацыраваць падраную шкарпэтку, як выпрасiць пару таблетак сахарыну звыш убогай нормы, як захаваць недакурак. Iдэалам, да якога iмкнулася Партыя, было нешта вялiзнае, пагрозлiвае, блiскучае - свет са сталi i бетону, свет гiганцкiх машын i грознай зброi, нацыя воiнаў i фанатыкаў, якiя б маршыравалi наперад у дасканалай еднасцi, думаючы аднолькавыя думкi i крычучы аднолькавыя лозунгi; свет, дзе ўсе б няспынна працавалi, змагалiся, перамагалi, пераследавалi - трыста мiльёнаў чалавек, усе на адзiн твар. А ў сапраўднасцi iснавалi гарады, што паволi ператваралiся ў руiны, па вулiцах сноўдалiся галодныя людзi ў дзiравых чаравiках, людзi гэтыя жылi ў абы-як адрамантаваных дамах дзевятнаццатага стагоддзя, дзе заўсёды смярдзела капустай i сапсаванымi прыбiральнямi. Лондан здаваўся яму вялiзным горадам-руiнай, горадам мiльёна сметнiкаў, i на гэтым фоне ён бачыў вобраз панi Парсанс, жанчыны з маршчынiстым тварам i раскудлачанымi валасамi, якая бездапаможна корпаецца ў засмечанай ракавiне.
Ён нагнуўся i зноў пачухаў нагу. Удзень i ўночы тэлегляды забiвалi галаву лiчбамi, з якiх вынiкала, што людзi цяпер маюць болей ежы, болей адзення, лепшыя кватэры i лепшыя забавы; што яны жывуць даўжэй, што iх працоўны дзень карацейшы, што яны вышэйшыя, здаравейшыя, мацнейшыя, шчаслiвейшыя, разумнейшыя, адукаванейшыя, чым пяцьдзесят гадоў таму. Пры гэтым нiводнае слова нельга было нi пацвердзiць, нi абвергнуць. Партыя, напрыклад, сцвярджала, што цяпер 40 адсоткаў дарослых пролаў маглi чытаць i пiсаць. Да Рэвалюцыi ж, як сцвярджалася, гэтая лiчба складала толькi 15 адсоткаў. Партыя сцвярджала, што дзiцячая смяротнасць складала цяпер толькi 160 на тысячу, тым часам як да Рэвалюцыi - 300, i гэтак далей. Гэта было як адно ўраўненне з двума невядомымi. Цалкам магчыма, што лiтаральна кожнае слова ў падручнiках гiсторыi, нават тое, што прымалася без нiякiх сумненняў, проста прыдуманае. Такi закон, як права першай ночы, такая iстота, як капiталiст, цi такi ўбор, як цылiндр, маглi i ўвогуле нiколi не iснаваць.
