К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)
Капiтан Ласкутовiч ня ведаў, якой зорцы дзякаваць за сваё цудам выратаванае жыцьцё. Гэта цi не якi "вораг народа", працуючы дзесь на бальшавiцкай хвабрыцы, наўмысьля ўлажыў у бомбу пусты дэтанатар. Велiчынёю з добрую дзежку, яна трапiла проста ў наладаваны дровамi вагон, пад якiм ляжаў капiтан, i, не дэтанаваўшы, толькi часова яго аглушыла.
Дорага каштавала бамбардзiроўка Школе Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны. Было шэсьць забiтых i пятнаццаць параненых - некаторыя цяжка. Найбольш пацярпела група юнакоў зь Нясвiжа. Забiта было i двое коней.
Ужо позна, аж пад самы вечар, школа гатовая была да далейшай дарогi. Галоўныя палотнiшчы чыгунак былi напраўленыя, i адзiн цягнiк за другiм пачалi пакiдаць станцыю, а на iх месца прыходзiлi новыя з усходу. Школа пакiнула ззаду колькi чалавек - хаваць забiтых. Усiх параненых забралi з сабою, бо Вiльня таксама знаходзiлася ў працэсе эвакуацыi.
Вечарам чацьвёртага лiпеня цягнiк затрымаўся ў Ляндварове. Каля дзевятай гадзiны чорныя рэкруты iзноў сачылi за бамбардзiроўкай Вiльнi. Паводля гуку й пажараў вiдаць было, што бальшавiкi паўтарылi ўчарашняе пекла. Дый хто ведаў, цi абмежавалiся яны зноў адно таварнай станцыяй.
Гэтак маладыя патрыёты, вучнi школы камандзераў БКА, на парозе чужога й няведамага сьвету бездапаможна хвалявалiся ў той вечар, бачачы, як крышылася й папялiлася ў полымi пажараў дарагая для iх сэрцаў гiстарычная сталiца Беларусi. Гэны вобраз яны ўтрывалiлi ў памяцi н панесьлi на чужыну. Быў гэта малюнак пакуты й цярпеньняў усяго роднага, душанага й бэшчанага чужынцам...
КОЎНА - ВIРБАЛЕН - КЭНIГСБЭРГ
I
Цягнiк iмчыцца ў заходнiм кiрунку. Ён не затрымлiваецца на малых станцыях, бо сьпяшаецца, не мае часу. Шпарка рэжа дрымотныя летувiскiя лясы, густым дымам засьцiлае ярка-зялёныя палi й квiтнеючыя сенажацi, грукатам напаўняе пушчы й дубровы. Цягнiку няма часу. Там, на ўсходзе, дзясяткi, а мо й сотнi такiх-жа цягнiкоў чакаюць на вольную дарогу. Там-жа стогнуць дарогi й палi пад цяжарам мiльёнаў ног i гусенiцаў маскоўскае навалы. Яе мэта - чым найхутчэй дайсьцi да Бэрлiну й зьнiшчыць бярлог тэўтонскага тырана - будаўнiка "Новае Эўропы". Калi гэта будзе дасягнута, найбольшаму крывапiўцу й душыцелю ўсiх часоў чалавечае гiсторыi - Джугашвiлi-Сосо-Сталiну лягчэй будзе дабрацца да горла цывiлiзаванай хрысьцiянскай Эўропы й сьвету.
Таму цягнiк не мае часу. Ён сьпяшаецца. Пасьля поўдня пятага лiпеня хутка перапаўзае шырокi павольны зялёны Нёман i затрымоўваецца ў Коўне. Тут чакае колькi гадзiн, мусiць, каб перапусьцiць наперад яшчэ пiльнейшыя, яшчэ хутчэйшыя цягнiкi, а вечарам зь яшчэ большай заўзятасьцю, пакiнуўшы сталiцу Летувы, пажырае адлегласьць, сьпяшаючы ў кiрунку Кэнiгсбергу. Так Горадня й тое "шкаленьне ў Го-раднi" застаецца збоку. Чорныя юнакi-кадэты пакiдаюць Бацькаўшчыну на доўгi час. Адзiн Бог ведае, на як доўга...
Пакуль цягнiк сьпяшаецца, выпадае нам блiжэй пазнаёмiцца з асноўнымi асобамi аповесьцi, бо як-нiяк, а прыйдзецца падарожнiчаць зь iмi праз цэлую Эўропу. Ды й цi толькi падарожнiчаць.
II
Нашы тры гэроi былi аднагодкамi. У той час, аб якiм iдзе мова, кожнаму зь iх быў дзевятнаццаты год. Характарамi шмат розьнiлiся й быццам адзiн другога дапаўнялi. Найбольш рухавым i бадзёрым з тройкi быў Кастусь Дзежка. Ён-жа быў i найбольш зухаватым i рызыкоўным, хоць, здавалася, менш разважным, чым ягоныя сябры. Заўсёды здольны на гумар, глядзеў на жыцьцё лёгка. Амбiцыянер зь яго быў першае клясы. Здавалася, што рэдка трацiў галаву. Хоць ваенныя падзеi кiнулi яго не на выбраную iм дарогу, усё-ж i тут ён чуўся як дома, добра прытарнаваўся да новага асяродзьдзя. Здольнасьцяў у яго не бракавала. Ды ўжо калi йдзе гаворка аб здольнасьцях, дык усе тры былi не калекамi.
Уся тройка была сынамi сялянаў, якраз тых перадавых i добрасумленных, гаспадарлiвых беларускiх сялянаў, сыны й дочкi якiх за часамi гiтлераўскае акупацыi запоўнiлi беларускiя сярэднiя школы й арганiзацыi моладзi, каб узбагацiць вынiшчаныя польскiмi й бальшавiцкiмi акупантамi шэрагi сярэдняй беларускай iнтэлiгенцыi, а пасьля вырываць, адбiраць дзе што ўдасца ад акупанта, будаваць нацыянальны адмiнiстрацыйны, а пасьля й вайсковы апарат Бацькаўшчыны.
Пазнаёмiлiся мiжсобку на шасьцiмесячных настаўнiцкiх курсах у Глыбокiм. Кастусь, скончыўшы пасьпяхова курс, маючы тут-жа пад бокам у Глыбокiм бацьку, што працаваў урадоўцам у бюро акруговае ўправы Беларускае Самапомачы, паехаў у Вiльню й здаў iспыты ў Вiленскую Беларускую Гiмназiю. Ён ужо цэлы год вучыўся ў Вiльнi, а сябры яшчэ працавалi настаўнiкамi ў пачатковых школах. На наступны год прыехаў вучыцца й Сымон, што ў сваю чаргу намовiў i Вiктара. Такiм чынам усе апынулiся ў Веньцi, зь якiм чытач ужо быў знаёмлены.
Бацька Кастуся ня быў багатым. Меў усяго каля дваццацi гактараў зямлi. Другi сын быў малодшы за Кастуся. Стары Дзежка быў старанным гаспадаром, i сям'я жыла ў дастатку, навет i ў часе вайны. Шматлiкiя знаёмыя Кастусёвага бацькi, будучы ў Глыбокiм, заходзiлi ў бюро БСП зусiм без патрэбы, абы толькi пагутарыць са старым Дзежкам. Гэтае прозьвiшча нiяк не падыходзiла нi да бацькi, нi да сына: абое былi тонкiмi й высокiмi, дый зусiм ня круглымi, як звычайна бываюць дзежкi.
Стары ўмеў цiкава павесьцi гутарку зь кiм-бы там нi было й быў з тых тыповых беларускiх сялянаў, што мелi прыроджаную й практыкай разьвiтую iнтэлiгентнасьць, якая так часта прыходзiла iм на дапамогу там, дзе бракавала асьветы. Гэтак, калi Кастусь прыходзiў да бацькi й абое жартавалi, размаўляючы мiжсобку, то магло здацца, што гэта гаворыць не бацька з сынам, а два сябры цi, яшчэ лепш, два дзяцюкi, што вось-вось зьбяруцца й зараз пойдуць разам да дзяўчат. Калi-ж зойдзе патрэба й будзе якая паважная справа, то й там дадуць сабе рады. Гэта сяброўскае дачыненьне бацькi да сына высока падняло ў вачах Кастуся аўтарытэт старога, за што яго любiў i паважаў.
Мацi Кастусёва сядзела ўдома на гаспадарцы з малодшым сынам. Яна й шкадавала, што сям'я пачала распаўзацца па сьвеце, ды, як i кажная клапатлiвая, дзяцей i сям'ю любячая беларуская матка, не раз ахкала ды ойкала, думаючы то аб мужу, то аб Кастусю, ды малiлася за ўсiх Богу, каб сьцярог iх у небясьпечны ваенны час.
Вiктар Караткевiч вельмi розьнiўся ад Кастуся перадусiм у падыходзе да жыцьця. Калi ў першага было заўсёды поўна плянаў на далёкую будучыню, не гаворачы ўжо аб заўтрашнiм днi, дык Вiктар, здавалася, жыў цяпершчынай, сягоньняшнiм днём, а то й гадзiнай i зусiм ня журыўся аб тым, што будзе заўтра цi за год. I плянаў нiякiх не будаваў. У яго ўсё пакрывалася словамi "неяк будзе".
- Навошта, - пытаўся ён сяброў, калi даходзiла да гутаркi, - думаць мне аб тым, што будзе заўтра цi пасьля? Няхай сушаць сабе галовы iншыя, а я вось пражыў дзень, i добра. Будзе заўтра, буду тады й думаць. Яшчэ нiколi так ня было, каб нiяк ня было. Неяк будзе.
