Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
Урайн ороод инеэлдээд ябана. Гурбатхи хүүгээ хүсээд, бага хүбүүниин хэлэнэ:
— Минин ороһон гэри эжин энэ, — гэбэ.
— һайшан гээд таняабши?
— Сагаан морёо унахадаа ильбээд унаа һэн, тэрээгүүрии таняаб.
Тиигээд Хартагай хаанаа нэрэ өдөр зугаалаба. Зони тархада тэрэ гурбан хүбүүн хаандаа заагаа: — Энэ гурбан хүбүүн мани урай орходоо шоглоо һан, — гэжи.
Тиихэдэн хаан һураба:
— Яахадаа урайн орходоо шоглообта? — гэжи. Тиихэдэн ехэ хүбүүниин хэлэнэ:
— Би энэ хунээдэ ороо һам, ороходом хэнээдэ орообши гэжи бэшимни һураа һан. Тиихэдэн өрөөһэн нюдэ өрөмдөг хунээдэ орооб гэжи хэлээ һэм, Һайшин гээд таняабши гэхэдэ, нюураа угаагаад, угаадапаа хушаа үбэй иима. Тэрээгүүрин таняаб гэжи хэлээ һэм. Тиигээд танихадам, бэшимни: "Аха зоб хэ-лээш", — гэжэ инеэлдэжэ урай ороо Һамди.
Нугөө хоёр хүбүүд ушараа хэлэбэ.
Хартагай хаан тэрэ гурбан сэсни табяад, хоАнопоон тагнууд
гаргаа. Харьхадаа юу хэлсэхиимааб гэжи.
Ехэ хүбүүниин хэлэнэ:
— Хартагай хаани гээшэ ямар хара хүни зүһэтэвби? Нүгөө хоёриин зүбшөөжэ, дунда хүбүүниин хэлэнэ:
^ — Энэ аршин ямар хүни амтатайб — гэжи.
Нүгөө аха дүү хоёриин:
— Бэди б ah а тиижэ һанаа һамди, зүбтөө,—гэжэ.
Бага хүбүүнийн хэлэнэ:
— Энэ мяханнин яахадаа нохойн мяхани амтатайби? — гэжи.
Тиихэдэн нүгөө хоёриин баһа зүбшөөнэ. Хоёр тагиуул тэхэ-рээд, хаанда тиижэ хэлсэнэ гэжи хэлсэһэн хүүриин барни хэлэнэ. Тиихэдэн хаан тэдээни татуулаад пурана:
— Яахадаа би хара хүни һүрэгтэй байхымби?
Тиихэдэн эхэн хэлэнэ:
— Би шамайе хара хүнэһээ олоһиим.
— Архим яахадаа хүни амтатай байхым?
Эхэн хэлэнэ: ftjjm
— Үхэһэн хүни хуурсаг дээрэ ургаһан модойн асаржи сорго
хэжи архи нэрээ һэмди.
— Мяхан һайши гээд нохойн мяхани амтатайимби? — гэхэдэн:
' — Хонид манай тахалжа үхэһиима, нэгэ бугшаа үлэһэн но-
хойёо хөхүүлэжи тэжээжи ехэ болгоһиимди.
Тиигээд Гурбалдайн гурбан сэсэн зөбтө гараба. Тиигээд хаан хэлэнэ:
— Би тани туршахам. Та талда гарагтуй.
Талда гаргаад гурбан дабхар торгоор алтан бэһэлигээ орой-гоод гурбан дабхар хобто соогоо хээд, газаапаан гурбан сэсэн хүбүүгээ асараад:
— Зай, юу хадалгаа би? — гээд пурана. Ехэ хүбүүн хэлэнэ:
— Гурбан дабхар хобто байна.
Дунда хүбүүниин хэлэнэ: — Гурбан дабхар хобто соо гурбан
дабхар торгон байна.
Бага хүбүүнһээ һурахадан хэлэнэ:*
— Гурбан дабхар торгон соо алтан бэһэлиг хадагалаатай
байна.
Тиигээд гурбан сэсэн гэртээ харьхаяа гараба. Ерэжэ ябахадаа нэгэ изии нэгэ хамсуйяа өмөдөөд, нүтөвдөө үмдөө убэй аран-
га дээр аарса хэжи байна. Өөһэд пурана:
— Хай, сагаагши үнеэ харайт?
Тэрэ изии хэлэнэ:
— Харааб, мэнэ урайхантнай Хартагай хаани гурбан хара буха хай сагаан үнеэндэ хамар дээрээ баалгажи, ханшар дээрээ шээлгэжи ябажи ябана… ш
Тэрүү изиидээ тороод саашаа ябана.
Нэгэ хүяээдэ ороно. Тэрэ хүнээдэ гэртэн хүн убэй, нэгэ ба саган байна. Тэрэ басаганһаа һурана:
_ Биде холойн харгуйн улад байна бди, манда идехиимэ убэй Тоотогой хоёр үндэгэн, тухурюуни нэгэ хүзүүн бии бай. на, тэрээни болгохо барюулаа үбэй тогоон танда байнуу? Тиихэдэн хэлэнэ:
— Барюулаа үбэй тогоон бии, баабайһаан айнаб, үндэрөө убэй тогоон бии, инбииһээн айнаб.
Гннхэдэн, һурана:,
— Баабай иибии хай ошоһиим? Басаган хэлэнэ:
— Өөрьёо гэртхн идеэи хүнээдэ идехэеэ ошоо, үлүүр бэеэ эбэшэнтэй андалдахаяа ошоо.
Тээнинн таагаа убэй байшоо.
54. ЭСЭГЫН ГУРБАН ХҮБҮҮН
Урайниин эсэгын гурбан хүбүүд байдаг байгаа. Тэрэ гурбан хүбүүд Монголдо
нүүхэмнай гэжэ түхөөрбэ. Түхөөрөөд, тэдэш |ябаа. Ябана… ябана… Нэгэ нүүһэн хүни бууса дээрэ орожо ерэбэд. Тэрэ нүү-яэн хуни бууса дээрэ орожо ерээд байхадаа, бэеэгэн хүбүүн-һээн һуранад:
— Эндэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.
— Хара морьтой, хара хоньтой, хара нохойтой хүн һуу-гаа, — гэбэ бэеэгэн хүбүүниинь.
Тэрэ гурбан хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиигээд нэгэ пая нүүжэ ябашаһан бууса дээрэ оробод. Тэрэ бууса дээрэ ороод байхадаа, тээли хүбүүнһээн һуранад:
— Энэ бууса дээрэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.
— Шара морьтой, шара хоньтой, улаан үнеэтэй хүн эндэ hyyraa, — гэжэ тээли хүбүүниин хэлэбэ.
Теэд тэдэ хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиижэ ябаһаар, нэгэ пая нүүжэ ошоһон бууса дээрэ тудажа ерэбэд. Тэрэ бууса дээрэ ерээд байхадаа, ехэ хүбүүнһээн һуранад:
— Эндэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.
— Сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан үнеэтэй хүн э" Дэ Һуугаа, — гэжэ ехэ хүбүүниин хэлэбэ.
Хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Яба ябаһаар ерэ* *эДээ, нэгэ һая нүүжэ ерэһэн гэртэ тулажа ерэбэд, Тэдэн нээ-Рээшил бага хүбүүниин хэлэһээр хара морьтой, хара хоньтой, *аРа нохойтой хүн байгаа. Хара моринһоон һая ерээд бүтүү УУрал гаража байгаа.
Энэ хүбүүмнай эүб хэлэһэн байбахним, — гэлдээд cat-Шаа ябабад. Ябана… ябана… Яба ябаһаар тэдэш нэгэ пая П
жэ евэпэн хүүдтэ оробод. Тздэн тээли хүбүүни хэлэһээр шара морьтой, шара хоньтой, улаан үнеэтэй хүн байгаа.
— Тээли хүбүүмнай баһа зүб хэлэһэн байбахиим, — гэл-дээд хүбүүд саашаа ябабад. Ябанад… ябанад… Тиигэжэ яба-һаар, нэгэ һая нүүжэ ерэһэн гэртэ тулажа б aha ерэбэд. Ехэ хүбүүнэйн хэлэһээр тэрэ хүн сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан үнеэтэй гэр байгаа.
— Энэшни ехэ ахаймнай хэлэһэн тудабахиим, — гэлдээд тэдэ хүбүүд саашаа ябабад. Хаанаһаан тиижэ хэлэһэн хүүр-яуүшын тудаба гэхэдэ, тэдэшни бууса дээрээ унагааһан даа-хяинь хаража хүбүүд тааһан байгаа. Сэсэн мэргэн хүбүүд байһым байгаал даа. Тэрэ хүбүүднай теэд саашаа ябабад. Ябана… Ябана… Яба ябаһаар хаанай гэртэ хүрэжэ ерэбэд. Хаанда хүрэжэ ерээд, гэртэнь оробо. Гэртэнь ороходонь тэдээ-ии сагаалаад, абаашша хаашхаба. Хаалгаад һуухадаа тэдэ гурбан вер соогоо зугаалнад:
— Энэмнай хара хүн аад, хаан ороод һуунахиим, — гэжэ хэлэнэ нэгэ хүбүүниин.
— Архиһаан ямар хүни амтан гарааһам, — гэнэ нүгөөдэнь.
— Мяханһаан ямар нохойн амтан гарааһам, — гэжэ гур-бадьхи хубүүниинь хэлэнэ.
Иижэ хэлсэжэ Һууһайн хаани хүлһэншэд дуулаад, хаанда хэлэбэ. Хаан тэрээни дуулаһамээрээ уур сухал боложо, бое одогоноо суглуулжа асараад һураба:
— Эдэ хүбүүд яахадаа иигэжэ хэлсэбэб? — гэжэ.
— Хаае хардаад, анханда шинии үбгэ эсэгэ хаа ороһон-хиим, теэд хара хүн хаа оробо гэжэ илгараад байгаалам. Ган тасуур боложо, үнеэд хожороод, хүрэнгэдэ үһэн орохоёо бо-лёод байхадан, эзыш хүрэнгэдөө хүхэнэй үһэ һаажа хэһэниин хүрэнгэ хүни амтатай болоод байгаалам. Теэд тэрээвһээн хойшо хүрэнгэёо эдьхэхэдээ, хүни үһөөр эдьхэһиимэ, теэд хүни амтатай байгаагой яаханби хүрэнгэ. Үбһэ хулаһаар дутаха-даа, үбгэ эсэгэшни үхэр одоһаа нохойн мяхаар эдеэллэжэ бай-һыма, тэрэшни теэ нохой амтатай гэжэ илгараад байгаалам, — тэжэ бөө одогошын, мэргэд түргэшын тэрэ хаандаа хэлэжэ үгэбэд.
Тэрээни мэдэжэ абаһамээрээ, тэрэ хаан хүбүүши сэсэйи ойлгоод; "Хаалгаатай хүбүүши табижа, наашан намда асараг-туй", — гэбэ. Тэрэ хүбүүши гаргаад, хаанда асарба. "Байс, эдэ хүбүүши сэсэйи үшөө туршаад үзэхым байна", — гэжэ хаан ойндоо' һанаад, тэдээнһээн һураба.
— Дайда дээрэ гурбан улаан юум?
— Ялгада ургаһан шүнэһэн улаан, Яргалтай хүни шарай улаан,
Ябарта үлеэлгэһэн үнэгэн улаан, — гэбэд тэрэ хүбүү-
шын.
— Дайда дээрэ гурбан сагаан юум? — гэжэ хаан һураба.
— Үтэлхэдэ үһэн сагаан,
Үдэхэдэ шүдэн сагаан,
Үгхэдэ яһан сагаан, — гэжэ хүбүүд хаанда харюу үгэ
бэд.
— Дайда дээрэ юһэн хүхэ юум? — гэбэ хаан.
