Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
Бөөео асараад үзүүлхэдэн, бөөн: "сжэщ эдэхкэ үбээ", — гэжэ хэлээ һэн. Л а мая а асараад үзүүлхэдэн: "Энэтнай ехэ мш; эбшэтэй, энэ басагаа баряад байгаа хадаа, барандаа убдэжэ, убшэндэ дарагдажа хосорхот, — гэжэ хэлээ һэн. — Энэ басагаа мэнэгайр тэргэн дээр тээжэ, хаана муу һайн солоомо адхажа, тэндэ абаашажа хаягты", — гэжэ хэлээ һэи. Тэрэ ламаяа хүү-рээр баян хүн уряа хойноо заража байһан үбэгэн хүндэ: "Солоомо соо тээгээд энэ басагаа хаягты", — гэжэ хэлээ һэн. Тэрэ у бээтэй үбэгэн хүн муу һайн солоомотойе тэрэ басагайе амн-даар абаашажа, хуурган нухэн соо солоомотойе тульхижэ уна-гаагаад ябашоо пан.
Тэрэ басаган солоомо соо һуужа, хурайн орходо дааража, һүни болходо айжа, хэзээ үхкымааби гэжэ улижа дуулажа һуу-гаа һан. Халуунда халажа, нойтондо норожо байгаа һан. Тиижэ байха хирэндэ ондоо айлда нэгэ үншэн үрөөһэн хүбүүн баядта хүлһэншэ ябажа, нэгэ утархай һарайн амаралта абажа, айл тииргэндэ ошохом гэжэ, тала хээрээр талим сагаан хуһан соогуур ябажа ябхадан, нэгэ ная хүрэһэн убэгэн хорбиёо баряад, унаһан хуһан дээрэ тамхяа татажа һуугаа һан. Т^рэ хубүун үбэгэни хажууда ошожо:
— Сайн, үбэгэн! — гэжэ дуугараа һан. Тэрэ убэгэнинн:
— Хаанаһаа ябаһан хүбүүмши? — гэжэ һураа һан. Тэрэ хүбүүниин хэлэбэ:
— Эхэ эсэгэ үбээм. Энэ баян хүндэ адууһаниин хаража ябаһиимад, энэ утархай һар соо амаралта абаад, гараһан
түрэһэн айлдаа ошохоёо ябаа һимби. Тиигээд тэрэ үбэгэн хэлэнэ:
— Ехэ золтой хүн аадла, золоо олоо үбээ ябанаш. Энэ харгыяараан залан ябаарайш. Адхаһан нэгэ солоомо соо нэгэ басаган һууха, тэрэ басага абажа аргалуулаа хадаш, эдэхкэ, ехэ золтой басаган, — гэбэ. — Эдэгэбэл, байсандаа һуугаад, ха-ранхы һ'үни газаа гархада, танай зуун боориин оройдо азарга сагаан хупани узуурта ехэ алтан байха. Тэрээни хэншье олохо үбэйма. Тэрэ аргалапан басагантаяа гэрлээд, тиимэ золиин тэндэ байха.
Тэрэ хүбүүн тэрэ үбэгэндэ ехэ баяртай болжо, субса хар-гыяаран ябана даа. Яба ябаһаар одирээд, ехэ амархай хуур-гана соо солоомо муу һаймайи адхаһан газарта бисяахан наряй хубүүниидли юума уйлана. Тэрэ хүбүүн тэрээни дуулаад, байжа байгаад шагнана. Уйлапан тээшэ айлахаар шэртэжэ байжа хараад ошобо. Ошоходон, хубсаһа хунаршье убэй,* муу һайя-маар оройлдоод, арбан хоёртой басаган нюдэнһээн уһа гархаяа болишхоод, дуу гаража пууна. Тэрэ. хубүүн угаа ехээр хайр-лажа, тэрэ басагаа солоомон сооһоон гаргажа, солоомо суу-рын арлигажа, газаагууран үмдэжэ байһан хубсаһаар оройжо, ябахаяа болишиһнимайи үргэжэ ерэнэ.
Баабайн бариһан тур шабаагар юушье убээ, газаа досоон юуншье үбээ, тэһэршиһиима үлтэршиһинма байна. Тур — соон һуухашье һуудалшье үбээ. Муу һайн ногоо үгтээжэ, тэрэ баса-'
гаа гурьяа булан соо хэбтүүлнэ. Үндэрэһэн һандараһан шабаа-гараа дайдын харшн юугээр бүгэлжэ һальси орохо үбэйеэр, лил тинргэнээр орожо, 'тэрэ басагандаа идеэлхэ уухымайи бэ-дэрнз. Табан хоногой дотор соо уһашье уугаа убээ, бутаруухай хнлеэмэшье убээ. Тэрэ хубуун шадажа, уһа саһа оложо, хи-леэ. мэ оложо тэрэ басагаа идеэллэнэ. Тэрэ басаган бисяаха деэлхэһээн хойшо хушэ орожо, солоо орожо, тэрэ хубуундээ еөрьёо ябаһан тулиһаиаа хэлэбэ. Тэрэ хүбүүн айл "пнгршв дээгүүр юума- һургална, аргалхаяа хун биимии, убэймии гэжэ.
Тиижэ ябажа ябахадан ондоо айлда ехэ һургаартай хун, хуу аргалдаг хун айл тииргэндэ ехэ муу эбшэйн аргалжа байна гэхые дуулаеа. Тэрэ хүбүүн тэрээниие дуулахаһаа хойшо тэрэ аргалдаг хундээ ошожо золголдобо. Золголдоод:
— Тиимэ убшэн байна, тэрээни аргалхыш? — гэжэ һураба: Тиихэдэн тэрэ аргалдаг хүниин:
— Асаржа узүүлыштаа, — гэнэ.
Тэрэ хубуун тиимэ һайн хүн гэжэ дуулаад, муу тур соогоо хэбтэһэн басагандаа гүйжэ ерэнэ. Ерээд, тэрэ басагандаа хэлэбэ: "Би шамайе ургэжэ абаашахам".
Тэрэ басагаа өөрьёо хубсаһаар хубсалуулжа, нюргандаа ургэлжэ, оидоо айлда гараба. Ондоо айлда гаража, тэрээндээ хурэжэ, аргалдаг хундээ узуулхэдэн: "Энэ хоёр һарайн дотор соо энээниишни юушье убээ эдэгээхэб" — гэжэ хэдэбэ.
Тэрэ басагаа аргалдаг хундэ о'рсижо, идьхэ уухымайе бэдэржэ, баяшуул ноёшуули уряй хойно худЭлжэ, пуни удэр убээ хуйтэндэ хулдэжэ, нойтондо норожо, идьхэ идеэ, хубсапа басагандаа удэр бури асаржа угэжэ байна. Аргалапан хундээ мунгэ алта угэнэ. Аргалапан хуниин тэрээниин абажа угэбэбой: "Нээгуурээн энэ басагаа хубсалуула", — гэжэ һөөршиин угэбэ. Гурбан лзрайн дотор соо тэрэ басаганай эбшэн убээ болжо, хул дээрээ гэшхэжэ, хуни адли хун болобо.
Тэрэ һургаарта хундэ ехэ мүргэжэ шүргэжэ, тэрэ хубуун муухан тур соогоо ерэбэ даа. Тэрэ муухан тураяа заһажа, турайндли болгожо, муу һаймааран унталга хэжэ, идьхэ уухымайе айл тииргэнһээн гульдхажа, идеэлэжэ һуугаа һан. Тиижэ байхадаа харанхы һүни хоюуландаа газаа гархадан, зуун уряй-да хада дээрэ юума ялаганажа харагдана. "Энэ юун бай-хым?" — гэжэ хубуун басаган хоёр хүтэрэлдөөд гараа пан.
Азарга сагаан хуһани уз^урта толгойн шинээн алтан ялаганажа байгаа паи. Тэрэ алтайе абажа, тэбэржэ гэртээ ерэжэ, тэрэ алтаараа юума абажа, идеэтэй хубсаһатай боложо, адуу-тай болоо һон.
Адууниин удужэ, пайн ажалтай болоод байхадан, хаяһан баян хун өөһэдтэ одиробо. Одирходон, тэрэ басаган хэлэн хөө-рэн байгаа паи:
— Үхэһэн басагантанай амида болжо, ажал хэжэ шамапаа дутахаяа болибобди, — гэнэ.
Тэрэ баяи хун тэрэ басаган да мүргэжэ шургажа:
264
— Намда муу бү хыш! Уряйнси баабайнш, өөрөө хээйиш
һанахалби.
Гэртээ бусажа, лама бөөнүүдын тэрнэһээ хойшо айдаг болжо, тэрэ басаганай хуряаха болоһон хүбуүииин айлдаа ехэ ноён болжо, айл тииргэнэй муу муухай хээшэни хойшхолон үбээ
болгожо, амитании эрдэмтэй, һургаартай болгржо, хүгшэниин эхэнэр амитани һургажа, ажалиин түргээр шангаар дамж/v
лажа байна.
51. ТАЙШАА ҮГЭЭТЭИ ХҮН ХОЁР
Нэтэ үгээтэй хүн тайшаатай худа орол-сохо һанаатай.
— Тайшаае басагаар бэри хэз һаа яаха гээшэб? — гэжэ угээтэй убгэн хугшэнһөө һураба.
— Юрдөө, хиирээгой хун тайшаатай худа ура г ~ болохох* гэжэ ама алдахаал. Үгээтэй ядуу зон хадаа, аминдаа таатай бэри олходомнай ямар байба гээшэб, — гэжэ һамганиин га ни галзуу болоно.
— Туршаад лэ үзэхэм, — гэжэ үбгэн тайшадаа ошобо. Тайшаае газаа хурэжэ, моринһоон буугаад, гэртэнь оробо. Ороод; мэндэшэлэлдэбэ.
— Хаанаһаа ябаһан хун гээшэбтэ? — гэжэ тайшаа Ьураба.
— Худайн голһоо, худанхани хоймбрһоо ябаһан хум, — гэнэ убгэн.
— Хаагуур ябажа ерэбэт? ~ Далан елээ ябаһан
Даагани сабшаһан Дардам сагаан харгыгаар ерэбэб, Гушан елээ ябаһан-Гунани сабшаһан Губилтайн сагаан харгыгаар ерэбэб,
Болзор болдогшын боро шулуутай харгыгаар ябабаб.
— Хэр ябажа энэ дайдада хурэбэт? — гэжэ тайшаа һуранз.
— Хушууи буреэ Хуһа зангидажа
ябабаб.
Шэбэр' буреэ
Шэнэһэ зангидажа ябабаб, Хоноһон газартамни Хуһа модон зангилаатай, Үнжэһэн газартамни ^Р$$у Үшөөһэн зангилаатай байха, хойдтоо ябахадаа хараарайт, — гэбэ.
— Ямар хэрэгээр ерэбэ гээшэбтэ?
— Агнаха хүбүүтэйб,
Адалинь бариха бэри һуража ябанаб,
Булга бариһан хүбүүтэйб,
Булгаар эсхэжэ оёхо басага бэдэржэ ябанаб.
— Тиимэ басаган олдоходоош олдохо эидэ, юу үхэбтэ ба-саганиимни түлөө?
— Too болохогүй мүнгэ үхэб, Туужа болохогуй адуу үгэхэб.
— г Болохо, болохо, — гэжэ тайшаа зүбшөөжэ, бэһэ андал* даан болобо.
Үгээтэй хүндэ хаанаһаан утаһай торгон бэһэ ерэхэб, таһама бэһэеэ гаргажа, худа болохо тайшаа даа хэлэнэ1. "Ударшагой у par болохомнай, таһаршагой тариг болохомнай гэжэ таһама бэһэеэ тандаа баринам" — гэбэ. Тиихэдэнь тайшаа урдаһаань торгон бэһэ гаргаба. Тиихэдэнь үгээтэй убгэн хэлэнэ:
— Танай, та бэһэйн түлөө басага хубуугээ ниилуулжэ бай-нуут, энээниитнай ойлгоогд/йлби! — гэбэ. Тайшаа ташага улаан болоод, дуу гай байна.
Ура г юумэ ороһон хойноо тайшаа одоош тэрэ худа даа хэлэпэн юумыень абаашахаяа ерэбэ. Тиихэдэнь тэрэ убгэн нэгэ мунгэ гаргажа үгэбэ (too болохогүй), гурбан хүлтэй морин сэргэдэнь уяатай байба (туужа болохогүй адуун).
Иимэ шадамараар угээтэй хун тайшаае мэхэлһэн байха.
