Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Тэрэшни хаанамтеэ? — гэнэ һамганиинь.
— һуража ядаад, бута дээрээ үлгөөд ерээ һэм, — гэнэ тэ-рэнь. — Юундэ бута дээрээ орхёод ерээбши, намда асаржа ха-руулагкээ, — гэжэ һамганиинь хэлэнэ. Гараад тэрэ үрмэһэ ха-рахадань (нэгэ юумэ байгшэгээб даа, арбайжа һалхинда хиидэжэ ябагшагээб даа нэгэ тиимэ хамхуул). Тэрэ хамхуул хараад, памганиинь хэлэнэ: "Үриин һайнда түрөө һэм, үндэһэни мууда хатаа һэм гэжэ хэлэнэ гээрэйш, нюургээ хамхуулба гэжэ хэлээд, хиидтенэ һэн", — гэжэ эсэгэдээ хэлээрэй.
Тнигээд баабайдаа одьти хэлэһэниинь, эсэгэнь: "һэн", — гэжэ хэлээд лэ, гансаараа мордоод ло, үгээ, гурбан жэл соо угээ. Хаанаш яанаш ошоһойнь мэдэхым угээ. Гахай бодон хаанайда оччо тэндэ баригдаикю. Гахай бодон хаан тэрээпи арестован л жа^ тэндээ хар түмэр тэргэндэ хүлидтиһэн байгаа. Тэндээ хэбтэжэ байна…
Гурбан жэл болоһон хойно Гахай бодон хаанайхи сэрэ1 үү-һээ суглуулжа баяна. Тэргэндэ хүлеэтэй байһан хаан хэбтэжэ^ байсараа:
— Энэ юун сугларжа,^ сэрэгүүд сугларжа байнаб? — гэжэ
асууба.
— Саашаа һанаатайень алаад, наашаа һанаатайень эндэ абаад ерэгты, — гэжэ амьтани суглуулжа байнабди, — гэжэ Гахай бодон хаан хэлэнэ.
— Ай, жаалда, саарһа бүтээжэ үгээбэлни, гурбан хун ошо-бол мэндэжэ хүшэрхиим һэн даа, — гэнэ. Теэд гурбан жэл бо-лоһон хойно: "Ямар саарһа бэШэхэһэмши, бэшэ", — гэжэ тэрэ тэргэндэ уяатай хэбтэһэн хаанда хэлэнэд. Теэд бэшэхэ саарһа юумэ үгөө. Тэрэ хаан бэшэнэ: "Албата зон, мэндэ! Гахай бодон хаанай орон дээрэ ерээд, гурбан жэл шатар наада хэбэб. Ша-тар наада хээд, манай албата зони багтахаар нэгэ юумэ эди-бэб. ЭндэмнаЙ ехэ һайхан газар байна, эдьхэ эдеэниинь ехэ эл-бэг, юумэ хүүмэ ехэ, жэмэс юумэ элбэг байна. Барандаа нүү-жэ ерэгты энэ бэшэгыем абаад, эбэртзй ухэрнуудээ урайгаа туугаад, эбэргээ үхэрнүүдээ хойноо дахуулаад".
Тэрэ бэшэгынь абаад, албата зониинь хаанай зургаанда оруулаад суглаа хэбэд. Тиигээд хаанай зургаани улад хадаа үбэртэй малнууһаа нэгэ хашаан соо суглуулжа, үбэргээ малнуу-һаа нүгөө хаШаан соогоо суглуулжа байба. |
Тиигэжэ байхадань бэринь хэлэнэ:
— Эсэгэмнай ямар юумэ бэшээ һэм даа, намдаа узуулхэеэ яабат, — гэбэ. Тэрэ бэшэгынь бэрэдээ асараад үзуүлбэ даа. "Гэрым урда гурбан алтан уляаһан байха, — гэжэ бэшээ. — Тэрээ-ниим хадаа нэгээнь оройгоорнь rah а сабшаха, нэгээнь дун-дуурнь та ha сабшаха, нүгөөдынь доогуурнь таһа сабшаха: оро-niiiiM голгондо вандан хээтэй торгон байха. Вандан хээтэй торгые да аха гансал нэгэ хайша байха, тэрэ янгар хайша хул-вууртэм байха, тэрээгээрээ даахаш, — гэбэ. — Тулеэн дээрэм хухэ ту мэр муна они, тэрээнн тулеэн дээрэнь хаяхат, — гэбэ. — Адуун соомни нэгэ амагай сагаан байтаһан они, тэрээни адууи соонь хаяхат. Түүнэһээ бэшиимээ барнпнн асарха". Иижэ бэ-шэһэн байгаа эсэгэнь. Саашань иижэ бэшэһэн байгаа: "Ногоон торгон дэбисхэртэй байнаб, хухэ торгон хунжэлтэй байнаб, урдаа уһалууртай, жэмэс мунхэ эдеэ эдеэд яаха арггээ сэнгэжэ, шатар наада хэжэ байнаб. Энэ шатар наада эрьелдэмэ хухэ тумэр үргөөндэ эрьелдэжэ байгаад наадажа байнаб", — гэжэ.
"хухэ тумэр тэргэн доро баабаймнай хүлеэтэйм хинм даа", — гэбэ бэринь. — Эбэртэй үхэрнүүдээ урдаа туугтуй, эбэр-гээ үхэрнуүһээ хойноо дахуулагтуй гэхэмнай албата зоноймнай буутайнь урда ябаха, буугээнь хойно ябаха, — гэнэ. — Намайе гэнтэ ерэжэ дайлажа гаргыт гээхиимдаа, — гэжэ бэринь хэлэ- нэ — Битнай хара тумэр тэргэ дОро хулеэтэй хэбтэнэм, ургэл-жэ жэмэс эдеэн байна гэжэ, үргэлжэ хооһон тоотой хэотэнэб гэжэ бэшэнэхинм даа, — гэжэ бэрннь хэлэнэ. — Янгар хайша гэжэ намай хэлээхиим даа, хухэ тумэр муна гэжэ убгэниим хэ-,' лээхиим даа. Амагай сагаан байтаһан гэжэ эжыемнай хэлээхиим даа. Энэ эхыень асарагкээ, тэндэнь, газар дээрэнь улеэхэ гээхннм даа, — гэбэ бэрннь.
Теэд лэ албата зоноо мэтэрэ байлгажа, мүнөөхи гурбан хуу-гээ нэгээнь барьжа, тэндэнь алажа үһээень абаад: Нэгээнь газар дээрэнь ошожо үһөөень абаха гээхим даа, — гэжэ бэршпни албата зоноо командующинь, ноёншшь болоод, буутай уладаад урдань туугаад, буугээ уладаа хойноо дахуулаад ябаа, хүнэһэ хүшэеэ хойноо тээгээд. (Буунь бултандань хүрэгкээ байгаа).
Хоёрдохи хүүень газар тэгнэжэ ябаад таһа сабшажа уна- гааба. Гурбадахяннь гэртэнь хурэжэ ябаад таһа сабшаба. Тиигээд үдэр һүнеэр ошоод лэ, гэнтэ дайлаад лэ, Ребии хаанаа гаргажа абшаба даа.,
13. ШАБАР ТЗНЭГ ХҮБҮҮН
Уряа нэгэ ехэ баян* хүн байгаа, адуугаар| шье, алта мүнгөөршье. Ел — бэри турбаз дүрбэн хүү зардаг байгаа. Дайда далаяа хуу эзэлээд, гурбал дүрбэн хүлһэншэ ябаһан хүүдын үбэл нажир үбээ баянаа хү| дэмэшын захадан гаража ядажа байгаа һан. Тэрэ баян хүщ гансайхан 'хүбүүтэй, ганса хүбүүниин ехэ муу түрэһэн, шабай тэнэг байгаа. Адуу малаа эрьехэм гээд гараад, тоо томиргына газар дайдаяа ялга тохойёошье таниха үбээ хүбүүн. Үдэр бүри эсэгэн. хубуугээ һургаахаяа һайн морёо унажа, адууни газар дайдаяа эрьежэ ерэжэ, ходо хубуугээ гаргажа байгаа һан. Тэрэ хүбүуниин адуугаантье эрьеэ үбэйээр, нюдэниин хайшаа харам шаб, тэрээн тээшэ ябажа ябажа ерэгшэ һэн. Тиихэдэ тэрэ баян" хун хугшэтэёон хэлсэнэ: "Энэ хүбүүе хайшиинш гэжэ һургааха аргамнай үбээ, манн үхэмсэрэ хадаа эдэ адуу малымнай хулуу-шан хулуужа идехэ, шоно нохой бариха, алта мүнгээмнай хар-тан абаха, амитан мэхэлжэ абаха. Энэ хүбүүмнай мани үхэшөө хада иижэ зобожо тулижа хүндэ мэхэлүүлжэ, мани олоһон зөөри амитан зондо үрээдэлдэхэ байна. Энээндэ тиимэ һайн хүгшэ хани оложо үгөө хадамнай һайн байгаа. һайн хүгшэтэй болобол, тэрэ хүгшэниин зеөрэймнай үрээдэхэ үбээ, хубүуимнай зобоохо үбээ, хүдэлөөшье үбээ байг, идехэ, үмдэхэ алта мүнгэн зөөрэмнай болохо". Тиижэ баян хүн хүгшэтэёо хөөрэлдэбэ. Хүг|| шэнивн хэлэбэ:
— Абаса үгэсэёо гульдхажа, айл тийргэн дээгүүр ябайиЛ энэ хүбүүндээ таатай наатаймайи олохо ёһотоибди. Тиигээд ню-я дэндэ дулаахаи харагдаһан эхэ эсэгэтэйнь хэлсэжэ, адуу; алта | мүвгэ хайрл'ан үбээ һэнэгтэйдээ тиимэ арга бэдэрхэ хэрэгтэй.а
Тиихэдэн үбгэннин хэлнэ:
— Нээрээш хадаа ехэ зүбтэй хүүр хэлнэш, биш морёо эмээллэжэ, анл тннргэ зяйһууб даа.
66 И
Тиигээд баян хүн һайн хубсаһаа үмдэжэ, haft морёо эмээллэжэ, абаса үгзсэйео бэдэрхэеэ айл тииргэн дээр ябаиа. Нэгэ айлһаа гараад, хоёртьхн айлда ороно. Эгээн захын гэртэ бншяа-хан туртай хүнһээ бур-бур унин гаржайна. Газаан морёо уяжа турдан ороходонь, үбгэ һамган хоёр тогоогоо шабажа байна.
— Уу, ямар һайи айшан ерэбэр. түрүүнээ тогоо шабажа байнабди. Ямар золтой айшан ерэбэштаа, һуугты, һуугты. Хаа хүрхэеэ ябаабта, ямар айлайбта? — гэжэ һураба:
Баян хун хэлэбэ:
— Айл тииргэн дээгүүр абаса үгэсэёо суглуулжа ябаһиимаб
даа.
— Холын тииргэнһээ ябахымта, һуугты. тогоон гархан, — гэжэ тэрэ үбэгэн хэлнэ.
— Ямар пай айшан ерээбтэ, эстэр шарууһаа алаһымди, — гээд (һамганнин) мяха асаржа шанна.
Тиижэ байхадан газааһаа нэгэ залуухан басаган одироод: — Уу, айшан бии, — гээд мэндэшэлээд, эхэдээ хэлнэ: "Айшаа ндеэ-лэхэ хэрэгтэйма хиим". Тэрэ басаган гүйжэ байна, эхэн тогоогоо гаргаад остоол дээрээ табяад, тэрэ айшан да а дүүрэн хээд избаантайин барюулна. Баян хун тэрэ үбэгэ һамаган хоёртой арсиин уужа, мяхайн эдеэжэ, тэрэ баян хүни басагани ябажа байхадан хархадан, аймаштай сэбэр, нюдэндэ дулаахаар хара гдана. "Нээгүүр бэрэ хэһэн хүн муудаха үбээйма", — гэжэ шэбшэнэ. Тиигээд арсин дууһалдаатьхина. Баян хун халааһан сооһаан мүнгэ гаргаад үбэгэндэ үгэнэ:-Танаа хүндэлхэм, — гэжэ. Үбэгэн хэлнэ: —Ямар иимэ һайн айшамдаа, мунгэ үгэжэ байха.
Айлда ошоод, гурбан тогоони арен асарна. Нэгэ тогооноо үбгэндэ үгэнэ, хоёртьхн тогооноо арен бэеэрээн барина. Тиижэ тэрэ арсияа уужа пуухадаа, баян хүн хэлнэ:
— Битнай гансахан хүбүүтэйм, танай басаган гансахын? Гансахан! Иижэ худа оролсожо бэлэеэ андалдаа хада ямарби?
Тиихэдэн үбэгэн:
— Яахым! Иимэ хуугээр худа хээубээ яахым? — гэнэ.
һамаганиин хэлнэ:
— Гансахан басагаа хадамда үгэшхөөд. үнэһэндэ урьежэ,
тооһондо торьехамнай. Мани хэн хархым, хэн идеэлхым?
Тиигээд баян хун хэлэбэ:
— Худа айда болоһон хойноо хүргэн, басагантанай харал-даха хамаһалдахымоо даа. Адуу мал ухэб, алта мунгэ ухэлби, шэнэ байсан барижа үхэб, арбан табан толгой хонин адуу үхэб, дурбэ-табан толгой һааха үнеэ ухэб, хоёр-гурбан толгой хүллэхэ
