Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
Тиигээд хаан гараад хаража, мун пара наран хоёрынь у гээ
байба, Бодон гэжэ хэпэн бодо ямаан хоёрынь угээ.
• Зай, энэ хүни хойнопоон хаана ошожо бууба, ошшо үзээд ерэ, буупан газарынь мэдээд ерэ, — гэжэ нэгэ хууеэ ябуу-даа — Хаана гэр барааяа барьна, — гэжэ.
Теэд саада бнидээ гараад, нэгэ болдог дээрэ хашаа тулгаад урса гэр баряа гэн даа. Тэрэ болдогынь хадаа урдаа, убэр тала-' даа үлэһэтэй байпан, тэрэ үлэһэндэнь хашаад гэр баряа. Нөөхп: хүниинь ерээд хэлэнэ даа: "Тиимэ хун, тиимэ газарта бууба". — 1 гэжэ. Нэгэ хүү эльгээгээ манайда ер гэжэ, тэрэ үбгэниие ер гэ- J жэ: "Гутаһатай гэхэдэ гутаһагээ зангаар, дэгэлтэй гэхэдэ дэ-гэлгээ зангаар, малгайтай гэхэдэ малгайгээ зангаар, малгайгээ! гэхэдэ малгайтай зангаар, харгыгаар гэхэдэ угээ зангаар, хар-гыгээ гэхэдэ харгытай ерэ", — гэжэ. "Гутаһатай гэхэдэ гутлһа-гээ зангаар, дэгэлтэй гэхэдэ дЭгэлгээ зангаар. малгайтай гэхэдэ малгайгээ зангаар, малгайгээ гэхэдэ малгайтай зангаар, харгыгаар гэхэдэ угээ зангаар, харгыгээ гэхэдэ харгытай зангаар хайшан гэжэ ошохым гээшэм", — гэжэ убгэн хэлэнэ.
Гурба хоноод үбгэниинь, эсэгэнь түхеэржэ байна ябхаяа.1 Үхнниинь хэлэнэ: "Гуталаа таила, оймһоо үмдөөд яба. Дэгэ-лээ тайлаад, самсаараа яба. Малгайгаа абаад гаа, пулаад боо-гоод яба. Үрөөһэн хүлөө харгын гол соо гэшхээд, үрөөһэн хүл лөө харгын далан дээрэ гэшхээд. ябаарай. Хааиайдаа хурөөд'^ үрөөһэн хүлөө гэр соо гэшхээд, үрөөһэн хүлөө газаа гэшхээд, урөөһэн гараа досоо оруулаад, үрөөһэн гараа газаа байлгаадц "Хаан баабай, гэр бараанда ороходо болохо гү?" — гээрэй.
Тиигээд яахалаарнь нөөхи үбгэншни ошобо даа, үрөөһэн ху-' лөө харгын гол соо гэшхээд, үрөөһэн хүлөө харгын хүдөөдэ, гэшхэжэ. Ошоод лэ үрөөһэн гараа оруулаад, үрөөһэн гараа газаа байлгаад:
— Хаан баабай, гэр бараанда ороходо болохо гү? — гэжэ.
— Болохо, болохо, — гээд оруулаад лэ, дэгэл хубсаһа асар-жа үмэдхэжэ, олон зүйлын эдеэ асаржа табяад лэ:
— Ямар солотой, ямар табинтай, юун хүүмши? — гэжэ байгаад, — хүды хөөрхэн хүбүүтэй, хүды үритэйбши? — гэжэ байгаад, — хүбүүншни хүдытэйб, үхиншни хүдытэйб? — гэжэ by-раа.
— Хүбүүнгөйб, ганса үхитэйб, үхимни хадаа хорин гурба-тай боложо байна, — гэжэ.
Яаха арггой юумэ жэмэс табиж, а эдеэллээд: Гурба хоноод би ошохоб, — гэжэ, — нэгэ эрэ үхэри сүүгээр эльгэн тараг бү-реэд байгаарайш, үнэһээр дээһэ томоод байгаарайш, — гэжэ яаха арггой нөөхи юумэ хүүмэ, үзэм, гурим, арггой ехымэз ашажа үгөөд лэ*, дэгэл хубсаһа үмэдхөөд лэ, тэрээнһээ һуруу-' лаад ла хүргэжэ ошоо. Нэгэ мори худадаа юумэ ашахые үгөед лэ.
— Хари энэнь юум бэ даа, эдьхэш юумэ гү, хараадш һуу-хыемээ у гэнэ гу даа, иимыемээ үгөө,— гэжэ.
ш
— Энэш үзэм гээшэ, энэш гурим гээшэ, энэш үхэр гээшэ*
энэш шарба гээшэ, — гэжэ үхиниинь бултыень таняад ла, дэ* лээд ла. Тиигээд мүнөөхи үбгэншни гайхажал баяна, хайшан гэжэ эрэ үхэри сүү хаанаһаа оложо бэлдзхиим, увэһээр хайшан гээд аргамжа томохым. Тиигээд гурба хоног соо гайхажа байхадань, үхиниинь эсэгэдээ хэлэнэ: Хагда тээгээд ерэ, — r" v жэ. Хагдаа тээлгзжэ асараад лэ, тэрэнээ аргамжа зангаар хаг-даяа томожо ерээд лэ, хотогой модон дээрэ табяад ла, а'паа-гаадьхалаарнь, тэрэ хуурай хагданш a ha ад ла, үнэһэн томор-той ёһоороо байшаба модон Дээрэ. Тиигээд лэ эсэгэеэ ехэ ду-лаалаад лэ, Хэбтэ гэбэ орон дээрээ. Хэбтүүлээд, басаган байна. Хаан газаань ерээд нэгэ дуу гарана, нэгэ зарлигдаба. Үгэй, гар-нагээ. Хоёр зарлигдаба, гарнагээ. Гархадаа үрөөһэн гуталаа үмдэһэн, үрөөһэи хамсыгаа үмдэһэн, үрөөһэн гуталаа гартаа бариһан, пулаадаа гартаа бариһан — иижэ гараба.
— Яажа гарша байнабша? — гэнэ.
— Теэ, хаан баабайн ерээд гурба зарлигдасань, хубсалх^ аргамни, гуталаа үмдэхэ забни болоогээ. Гуталаа гартаа бари-һаар, дэгэлээ үмдэхэ забни болоогээ, дэгэлээ үрөөһэн хамсыгаа үмдөөд лэ гаршэрбэ гээшэб.
. — Баабайш бии гу?
— Бии.
— Үнэһөөр дээһэ томоод бай гээ һэмнайб, — гэнэ. Мүнөөхи хабтагай модон дээрэхи дээһээ гаргаад харуулна.
— Эрэ үхэри сүүгээр тараг хэ гээ һэмнэйб, — гэнэ.
— Баабайш юундэ гарнагээб? — гэнэ.
— Баабай нарайлхаа хэбтэшоо.
— Эрэ хүнһээ үсибүүн гархымаал? — гэнэ.
— Үгээ, хаан баабай, эрэ үхэри суугээр хаана тараг бүри-хынь хараһымт? — гэнэ.
Хаан юуш дуугараагүй хам, хаанаа теэд хорюулаа. '"Зай, энэ үхнбүүгээртнай бэри хэхэм", — гээд лэ хаан хүү эльгээгээ хиим даа.
Тэрэ хүниинь ерээд лэ:
— Үхибуугээртнай бэри хэхэм гэнэ гэжэ хэлэнэ, — адуу, ал-та юу абхым гэнэ, — гэжэ.
— Энэ гэрээрэм дуурэн лэ адуу мал, алта мүнгэ хаажа үгөөд лэ абыдтаа гэжэ хэлэ, — гэжэ басаганиинь заажа үгөө.
Гэрээрнь дуурэн адуу мал, алта мүнгэ асарха гэхэдэ, мү-нөөхи болдогоо иижэ ходоро малтаад, мали тороод байгкээ-мээр, мал ходоро гараад ябашхоор. Хэдыш алта мүнгэ ашажа ерээ һаань, ходо гараад ябашхоор, хэдыш алта' мунгэ ашажа ерээ һаань, ходо гараад болдоги саада биндэ гаршаһан хойноо юу.
Адуу асарба, малнууһии асарба даа, ходо гараад ябшна. Алта мүнгэ асарна даа, тэрэнь ходор гараад ла, теэд гурба хоёр асараад л а. Гурба асархадань дүүрээд: "Хаан баабайи
гурба адуу аса ржа ерэхэдэнь, дуурээгээ гэжэ яажа хэлэхэб
даа, дуурээ", — гэжэ хэлээ.
Басаганиинь мэдэжэ эсэгэдээ заажа байгаам даа. Бэриеэ буулгажа абаад ошодтёо. Абаашаад, хүбүүнтэеэ ондоо гэртэ гаргадгео.
Теэл хубуугээ дахуулаад нэгэтэ ябба хаан. "Морьноо tiyyfljj худэдгэ", — гэбэ хубуугээ. Гуйжэ буугаад, морьноо Һуул һэ-жэржэ байна. Тиихэдэнь хаан буужа, хубуугээ содьти ябашоо. Таагээд бархираад убгэниинь пуни ерэбэ.
— Хаан хун и хубуун. байгаад яахадаа иижэ ядабаш? — гэбэ.
— Морьни һуул худэлгэ гэхэдэнь. морьноо һуул һэжэржэ байхадам буугаад сохёо эсэгэмни, — гэнэ.
— Урдань ороод хатаргажа ябхаяа яана гээбш, морьнииш һуүл хүдэлхөөр.
Хойто үтлөөниинь баһа дахуулаад гарна. "Морьноо һүүл худэлгэ", — гэнэ эсэгэнь. Тннхэдэнь морёо хатаргана, урдань ороод. "Харгын суур та та", — гэбэ. Тиихэдэнь хубууннинь гуйжэ буугаад, харгын нэгэ суур таһар татажа абаад, тэрээиээЯ татажа байна. Тиихэдэнь эсэгэнь баһа буугаад, тэндэнь сохи-жо, сохижо хаядтиба.
Гүүнһээ хойдтээ дахуулаад гараба эсэгэнь хүбүүгээ. "Морьноо һүүл худэлгэ", — гэбэ, Тиихэдэнь урдань гараад морёо ха-таргаба. "Харгын суур тага", — гэбэ. Тиихэдэнь хубууннинь J дуулаба."
Тиигээд нэгэ гүрөөһэ аладтибад. Гурөөһэ алаад, хубуундээ хэлэнэ: "Модон тогоо, тогооло!" — гэжэ. Тиихэдэнь хүбүүниинь нэгэ модо та па сабшажа абаад ла, тогоо бөөрэнхэй сабшажа байна. Эсэгэнь баһа хүбүүгээ сохибо даа. Сохижо, сохижо хубуугээ хаядтёод, эсэгэнь арлнба. Бархирһаар хаанай хубуун хахад пуни гэртээ ерээ.
— Энэ юундэ бархираад — ерэбэш? — гэжэ һамганиинь һу-рана.
— Ьоцон тогоо тогооло гэжэ хэлхэдэнь, нэгэ модо' тала сабшажа абаад, тогоо хэжэ ба'йхадам сохибо, — гэжэ хэлэнэ.
— Модо абаад шобхолоод, мяха шорлоод, галда шархаяа яана гээшэбщ, — гэжэ памганиинь хэлэнэ.
Хойто удэриинь үбгэн хүбүүгээ баһа дахуулаад гараба. "Морьноо һүул хүдэлгэ", — гэнэ эсэгэнь. Тиихэдэнь урдань ороод хатаргана. "Харгын суур тата", — гэнэ эсэгэнь. Хубууннинь дуулана. "Модон тогоо тогооло", — гэбэ. Шоро хэжэ шор-ложо, эсэгэдээ харуулба. Тиигээд гэр тзэшээ ябабад. Харгыгаар ябжа ябсараа, эсэгэнь харгын хамхуул хараад хэлэнэ: — Ошо, энээни нэрынь һураад ер, хаанаһаа ябанаш, хаана ошо-хошниб? — гэжэ. — һураад, намда мэдэжэ ерээгээ хадашни, тархииш таһар татахаб, — гэжэ эсэгэнь занаад, саашаа ябашоо. Тэрэ хуоуүмнай хойноһоонь ябаад ла һурана — Нэрэш хэн бэ, хаанаһаа ябанаш, хаана ошохошниб? — гэжэ. Тиихэдэнь дуулахаш юумэ угээ. һуража һуража, ядажа ядажа, тэрээкээ 4 тада дэгээдтёод, гэртээ хариба. Уйлаһаар гэртээ ерээ.
— Юундэ уйлаабши? — гэжэ һамганиинь һураба.
— Нэгэ харгыгаар хиидэжэ ябаһан юумэ хараад'эсзгэ&4Н лээ: "Ошо, энээни нэрэшни хэм гэжэ һураад ерэ, хаанаһаа ябаһым, хаана ошохым, хуу мэдээд ерэ, үгээ болшнн тархииш таһа сабшахам", — гэжэ баабай хэлээд, хуршэрээл даа, — гэжэ.
— Тэрэшни хаанамтеэ? — гэнэ һамганиинь.
