Кузьма Черный - Заўтрашнi дзень (на белорусском языке)
- Я не хачу есцi, - адказаў Коля.
- А ты тут можа i раней бываў каля гэтага месца?
- Быў часта. Калi яшчэ тут фашысцкiх афiцэраў забiлi, i пасля карны нямецкi атрад шукаў тых, хто iх забiў, дык я тады ўвесь раён абышоў: многа людзей тады адусюль iшло хавацца. Дык я хацеў, каб убачыць: можа мой бацька з людзьмi дзе. Я тут на гэтым пасёлачку тады дзве ночы начаваў у аднаго чалавека.
- А каго з гэтага пасёлачка немцы забiралi? З гэтай хаты трое дзяцей i жанчына прапалi.
- Ведаю. Iхняга чалавека не было дома. Дык думалi, што гэта ён забiў афiцэраў i скрываецца. Тут так многа тады людзей стралялi i вешалi, што доўга не разбiралi, а адразу: або застрэляць, або гоняць некуды далёка. Тых трое дзяцей i iхнюю мацi паставiлi, з аўтаматаў адразу застрэлiлi, а самi на грузавiк i паехалi.
- А ты гэта бачыў? - слабым голасам сказаў Крамарэвiч.
- Не, але чалавек, у якога я начаваў, казаў. Ён бачыў.
- А з каторай гэта хаты чалавек?
- З той, што крытая саломай i што вокны з сiнiмi акянiцамi.
Сэрца ў Крамарэвiча быццам адарвалася i ўпала ў бездань. Ён ужо ведаў: яму самому той чалавек не сказаў праўды, бо не хацеў даваць яму горычы ў душу. Цяпер ужо скончылiся яго пошукi i надзеi. Утрапенне заўладала iм. Яго ўзбуджанасцi не было меры. Ён закалацiўся. Коля запытаў:
- А вы хто? Гэта ваша хата цi так сабе вы тут прыпынiлiся?
- Гэта мая хата, - панура i праз зубы абазваўся Крамарэвiч.
- А вас даўно дома не было, што хата пуставала?
- Не было мяне, сынку, дома. Даўно не было. (Голас яго спакайнеў i позiрк цвярдзеў.) Ну, а як той чалавек казаў, застрэлiлi iх, i хаця ж яны доўга не мучылiся?
- Ён казаў, што адразу ўпалi, i канец.
Можа яно i сапраўды так было, а можа Коля толькi казаў так, каб даць спакой ранам душы гэтага чалавека. Усёй душой сваёй ён чуў, што больш ужо не трэба яму дазнавацца, злы гэты чалавек цi добры, дзеля злога замыслу цi так сабе ён явiўся сюды. Але ён даводзiў справу да канца. Ён запытаў:
- Гэта вы ўбiлiся ў мурашнiк?
- А-а, гэта ты прыйшоў паглядзець, што я тут раблю, - здагадаўся Крамарэвiч. - Дык ведай, сынку, што я астаўся адзiн i сам шукаю, каб хто быў са мною. Ты мне скажы проста i адразу: ты служыш партызанам цi немцам?
Коля Сушчэвiч нiколi не спадзяваўся на такое запытанне. Падазрона паглядзеў на Крамарэвiча i задзiрыста адказаў:
- Я нiкому не служу, а шукаю свайго бацькi.
I раптам яны, адзiн стары, а другi малы, сталi адзiн да аднаго, як раўня. Крамарэвiч сказаў:
- А мне ўжо i шукаць не трэба. Дарэмна ўжо.
- А можа i мне таксама.
Крамарэвiч ступiў крок да Колi. Коля сеў на лаву i папрасiў курыць.
- Не ўвыкай, сынку, да гэтага дыму. Гэта не вялiкае шчасце.
- Калi ж смага нейкая, здэцца б палын глытаў.
- А ты перацярпi, перамаўчы, перачакай. Усё на свеце праходзiць. Пройдзе i гора гэтае.
Коля пасунуўся глыбей у лаву i ўзлёг локцямi на стол. Як у спёку смага, яго апанавала прага да прытульнага спакою ў пасцелi дзе цi ў добрай гаворцы з родным чалавекам. Вачыма, поўнымi просьбы, ён глядзеў на Крамарэвiча, а ў таго гэты позiрк выварочваў душу. Ён прагнуў мець пры сабе дзiцячую душу. Ён адначасна разумеў i Колеў смутак. Не так дзеля сябе, як дзеля таго, каб аблагодзiць гэтага хлапчука, ён сказаў:
- А нiкога ў цябе хiба няма блiзкага, каб i пашкадаваць часам цябе, пакуль ты бацьку знойдзеш?
- Ёсць у мяне дзядзька Сымон, i Павел Пракапенеў мне як таварыш, дарма, што яму дваццаць год. I ўсе. Мы ўсе памiж сабою добра жывем.
Думка, радасная i важная, i патрэбная, як збавенне, нарадзiлася i пачала жыць у Антона Крамарэвiча пасля гэтых Колевых слоў. "Ён прагаварыўся, гэты хлапчук. Гэта яны там у сваiм атрадзе добра памiж сабою жывуць. Не трэба больш нiчога распытваць, не трэба чапаць яго, няхай думае, што ён нiчога не сказаў". Якая гэта была радасць Антону Крамарэвiчу! Гэта прыйшоў яго ратунак ад пагiбелi ў сумнай адзiноце. Трымаючыся за гэтага хлапчука, ён выйдзе да людзей. З людзьмi ён будзе жыць, як шчаслiвы чалавек, а не мадзець, як пакутнiк. I на доўгi час Крамарэвiч змоўк. Коля Сушчэвiч падумаў, што гэты чалавек хоча быць толькi сам з сабою, i ўныў душой. Гэта заўсёды так бывае. Дзiцячая душа, калi яна ўражана вялiкiм утрапеннем, горкiм i атрутным, прагне ратунку цераз добрую ўвагу да сябе ад усiх як ёсць. Ласкавасць ад усяго свету, а не ад аднаго толькi чалавека, выратуе дзiцячую душу ад псiхалагiчнага калецтва. Коля падумаў: я там скажу, што тут жыве падазроны чалавек.
- Ты, здаецца, завешся Коля? - сказаў Крамарэвiч.
- Коля, - узрадаваўся хлапчук. Ласкавасць усяго свету зноў да яго павярнулася. Гэты хлапчук стаяў на мяжы або душэўнага калецтва, або жалезнай загартаванасцi на ўсё жыццё.
- Дык ведаеш, Колечка, цябе драмаць цягне. Ляж на печ i паляжы. I я паляжу.
Коля маўчаў.
Крамарэвiч падумаў, што зноў гэты хлапчук наёршыўся на яго, i сапраўды такi ўстрывожыўся. Чалавек просты, цiхi, звычайны, сярэднi, а цi малы будзе лячыць душу тым, што каб усе ведалi пра яго гора. Крамарэвiч знайшоў што сказаць:
- Ведаеш, Коля, у мяне ёсць бульба, чыгун i гаршкi, дровы i запалкi. Давай зварым есцi.
- Добра, - сказаў Коля.
Гэта настаў момант iх сапраўднага зблiжэння, шчырага i глыбокага, без якога б там нi было недавер'я адзiн да другога. Цяпер ужо гаварылi яны адзiн з адным бясконца. Да самых прыцемак былi яны ў хаце. Коля падаставаў са сваiх кiшэнь укачаных у хлебныя крошкi кавалкаў сухой каўбасы. Варачы яду i ядучы яе, абодва яны былi роўныя натурай i настроем, сапраўдныя дзецi. Пасля яны такi прылеглi на печы. Але толькi на некалькi хвiлiн. Першы ўзварушыўся Коля. Ён быццам успомнiў, што страцiць зараз нешта важнае.
- Ужо я пайду, - сказаў ён.
- Напроцi ночы?! - са штучным здзiўленнем устрапянуўся Крамарэвiч, але ён i ведаў, што яно ўсё так будзе, ён гэтага чакаў i хацеў гэтага.
Коля зашпiльваў вопратку i вельмi спяшаўся. "Моўчкi трэба з iм", думаў Антон Крамарэвiч i цясней падперазаўся па ватоўцы. Не гледзячы адзiн на аднаго, яны прыгатавалiся ў дарогу. Ужо моўчкi ў думках сваiх яны згаварылiся. Коля стаяў i чакаў, пакуль Крамарэвiч закруцiў дротам сенцы. Захад яшчэ ружовiўся, але змрок восеннага вечара ўжо быў густы. Певень ужо сядзеў на сваiм месцы перад вокнамi.
- Адзiчэў адзiн, небарак, - сказаў Крамарэвiч, гледзячы на пеўня.
- О, ён тут усё сядзiць з самага лета i раней яшчэ. Я яго тут часта бачыў.
"Гэты хлапчук ведае ўсе таямнiцы гэтага кутка тады, калi мяне i нiкога ўжо тут не было. Гэты двор пры хаце жыў сваiм бязлюдным адмысловым жыццём, а ён ведаў усё гэта, ён бачыў гэтае жыццё". Антон Крамарэвiч адчуваў усё так, быццам ён i Коля Сушчэвiч былi з даўнiх часоў змоўшчыкi. Так яны iшлi, Коля паперадзе, а Крамарэвiч за iм. Коля думаў: "Няхай ён iдзе за мною, я скажу, што не толькi дасачыў, хто жыве ў пустой хаце, але i прывёў яго".
Яны мiнулi старую арабiну i дайшлi да лесу. Крамарэвiч быў упэўнен, што яны iдуць туды, куды ён хацеў. Без жальбы i смутку ён думаў аб пустой хаце, у якой такi страшны цяжар цiснуў яго душу. Не было б горшай пакуты, каб аднаму аставацца там.
Гэта i быў апошнi вечар i дзень яго сумнай адзiноты. Ноч агарнула iх у далёкiм лесе. Зоры позняй восенi зiхацелi над чорнай цiшынёй яловага лесу. Бралася на прымаразак. Боты шоргалiся аб зямлю, i пад iмi трашчалi лiсце, iголле i першая намаразь. Антон Крамарэвiч заўважаў усё гэта так, як i праз усё сваё жыццё ён адчуваў i любiў гэты час года i сутак.
Пакуль гаiлася яго рана i пакуль ён сам правiўся ў таго добрага чалавека, усё навакольнае здавалася яму несапраўдным. Важным i сапраўдным было толькi тое, што ён не ведаў, як i дзе яго дзецi, i сумаваў па iх. Пакуль ён сядзеў цяпер у сумнай адзiноце старой хаты, усё навакольнае - i сонца, i дождж, i дзень позняй восенi, i апошнiя лiсткi на дрэве, - усё-ўсё, што ён век свой любiў, было несапраўднае, як бы знявечанае i ўражанае яго смуткам. Самае важнае i адзiнае i сапраўднае на ўвесь свет было тое, што ўсе яны, дзецi i яна, iх мацi, верная сяброўка яго, знiклi з жыцця, што iх ужо на свеце не было! I што той, хто адабраў у iх жыццё, вырваў душу, сам жыве i цешыцца з жыцця. Першыя прыступы нянавiсцi ўжо тады пачалi завалодваць iм, але iх душыў роўны смутак i бесперапыннае прыгнечанне душы. Свет быў заслонен перад iм. Як быццам бы ўжо няможна было цешыцца з дрэва за акном i з яснага неба зранку.
Чалавеку не трэба многа для яго ўцехi i шчасця. I тое, што жыве ў чалавечай душы, не мае вечнай меры вялiкага i малога. Ён яшчэ не бачыў тых людзей, да якiх вёў яго Коля, а ўжо страцiў пачуццё таго, што ўсё навакольнае несапраўднае. Прыгнечанне было знята з яго душы. Цi надоўга? Але цяпер, так як i заўсёды, стаяла восенная ноч i так, як заўсёды, можна i трэба было мець з яе вялiкую ўцеху.
Яны прыйшлi ў лясны лагер задоўга да свiтання. Тут ужо Крамарэвiч заўважыў, што Коля пачаў трымацца як гаспадар усяго тут. Перад Крамарэвiчам ён увайшоў у ролю.
- Тут заўважым чалавека, унь, там будзе стаяць, - сказаў ён таемным голасам.
Сапраўды, яны пачалi падыходзiць да цёмнага абрысу чалавечай постацi.
- Гэта я, Коля Сушчэвiч, - пацiху выгукнуў ён, i Крамарэвiч шпарчэй пайшоў за iм. Коля сказаў яму прыгнуць галаву, калючае голле зачапiла за лоб i вушы, i Коля сказаў, што трэба закурыць i класцiся спаць. Коля ўжо распараджаўся. Крамарэвiч сеў на нейкае ламачча. Коля раптам сказаў:
