Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)
А наконт запавету свайго я ўсё скажу маладым, што прыбылi сюды разам са мной. Скажу я iм, што наказ свой даю iм - пахаваць мяне тут. Вось толькi не бачу, хто прашэпча малiтву нада мной. У бога яны не вераць i малiтваў нiякiх не ведаюць. Бо нiхто не ведае i нiколi не ўведае, цi ёсць бог на свеце. Адны кажуць - ёсць, другiя кажуць - няма. I калi я звяртаюся да цябе з малiтвамi, дык на самай справе я звяртаюся праз цябе да сябе, i дадзена мне ў такi час мыслiць, нiбы гэта ты мыслiў сам, усемагутны. Бо ў гэтым уся справа! А яны, маладыя, пра гэта не думаюць i малiтвай пагарджаюць. Але што яны могуць сказаць сабе i другiм у вялiкi час смерцi? Шкада мне iх. Як спасцiгнуць яны патаемнасць сваю чалавечую, калi не ведаюць спосабу ўзвысiцца думкаю так, нiбы кожны з нас раптам стаў бы богам? Даруй мне гэта знушчэнства. Нiхто з iх богам не стане, але iнакш i ты перастанеш iснаваць. Калi чалавек не зможа ўявiць сябе хоць патаемна богам, што заступаецца за ўсiх, а значыць, i за яго, чалавека, дык i цябе, божа, не стане... А мне не хацелася б, каб ты панiшчыўся бясследна.
Вось i ўся дума мая i скруха мая. Даруй, аднак, калi што не так сказаў цi падумаў. Я просты чалавек, як магу, так i думаю. Зараз дагавару апошнiя словы са свяшчэнных пiсанняў, i пачнем пахаванне. Блаславi ж нас на гэтую справу..."
- Амiн, - заключыў Буранны Едыгей малiтву i, памаўчаўшы, яшчэ раз глянуў на каршуна, з пранiзлiвым смуткам, паволi абярнуўся тварам да маладзейшых, пра якiх толькi што выказаў сваю думку самому богу. Скончылася гаворка з богам. Перад iм стаялi тыя самыя пяцёра, з якiмi ён прыбыў сюды i з якiмi належала давесцi да канца пахаванне.
- Дык вось, - сказаў ён iм у роздуме, - што належала сказаць у малiтве, я сказаў за вас. Цяпер возьмемся за справу.
Скiнуўшы пiнжак з ордэнамi, Буранны Едыгей палез у яму. Яму памагаў Доўгi Эдыльбай. Сабiтжан, як сын нябожчыка, заставаўся збоч, выказваючы сваю жалобу пахiленай галавой, а тыя трое - Калiбек, Жумагалi i зяць-алкаголiк - знялi з насiлак кашмяны куль з целам i апусцiлi яго ў магiлу на рукi Едыгея i Доўгага Эдыльбая.
"Вось i настаў час разлукi! - падумаў Буранны Едыгей, укладваючы Казангапа на вечны супакой на ложа яго ў глыбiнi зямлi. - Даруй, што доўга не маглi знайсцi табе месца. Цэлы дзень вазiлi то туды то сюды. Але так ужо выйшла. Не па сваёй вiне не пахавалi мы цябе на Ана-Бейiце. Але не думай, я гэта не пакiну так. Дайду куды трэба. Пакуль жывы, не змоўчу. А ты будзь спакойны на сваiм месцы. Вялiкая, неабдымная зямля, а месца табе мала было прызначана тут. Але ты тут не будзеш адзiн. Скора i я сабяруся сюды, Казангап. Ты пачакай мяне трохi. I не сумнявайся. Калi бяды якой не здарыцца, калi памру сваёй смерцю, буду i я тут, ляжаць будзем разам. Вось так i пойдзем - з былога ў небылое. А цягнiкi будуць iсцi саразекамi, i другiя людзi будуць замест нас..."
I тут стары Едыгей не вытрываў, усхлiпнуў - усё, што было-перабыло за многiя гады iх жыцця на раз'ездзе Баранлы-Буранным, уся гэтая, здавалася б, аграмадная працягненасць у часе, усе бядоты, згрызоты i радасцi памясцiлiся ў колькi развiтальных слоў i колькi хвiлiн, якiх хапiла на пахаванне. Як многа i як мала дадзена чалавеку!
- Ты чуеш, Эдыльбай? - сказаў Едыгей, кранаючы яго плячо сваiм плячом. Ты i мяне пахавай тут, каб побач быў. I гэтак жа рукамi сваiмi, як гэта рабiлi сёння мы, мяне палажы. Ты даеш мне слова?
- Перастань, Едыке, пасля пагаворым. Ты давай вылазь на свет белы. А я тут сам усё дараблю. Супакойся, Едыке, не рвi сабе сэрца.
Размазваючы глiну па мокрым твары, Буранны Едыгей падняўся з дна ямы, яму падалi рукi, i ён вылез наверх, плачучы i мармычучы нейкiя незразумелыя словы. Калiбек прынёс канiстру з вадой, каб стары памыўся.
Потым яны кiнулi ўнiз па прыгаршчы зямлi i пачалi засыпаць магiлу з падветранага боку. Спачатку рыдлёўкамi, а потым Жумагалi сеў за руль, пачаў ссоўваць грунт бульдозерам. Потым зноў раўнялi зямлю на магiле рыдлёўкамi...
А каршун-белахвост усё лунаў над iмi, назiраючы за воблачкам пылу i за купкай людзей, што рабiлi нешта незразумелае на строме. Ён заўважыў нейкае асаблiвае ажыўленне сярод iх, калi на месцы ямы пачаў вырастаць свежы гарбяк зямлi. I рыжы сабака тым часам пакiнуў сваё месца пад прычэпам i цяпер круцiўся каля людзей. Што яму трэба было? Толькi стары вярблюд, упрыгожаны папонай з кутасамi, усё гэтак жа безуважна жаваў сваю жвачку...
Здаецца, людзi збiралiся ад'язджаць. Але не, вось адзiн з iх, гаспадар вярблюда, растулiў далонi перад тварам, усе астатнiя зрабiлi гэтак жа...
Час падышоў. Буранны Едыгей абвёў усiх доўгiм, уважлiвым позiркам i сказаў:
- Вось i ўсё. Цi добрым чалавекам быў Казангап?
- Добрым, - адказалi тыя.
- Мо не сплацiў ён доўг каму? Тут яго сын, няхай возьме на сябе бацькаў доўг.
Нiхто нiчога не адказаў. I тады Калiбек сказаў за ўсiх:
- Не, нiякiх даўгоў за iм не засталося.
- У такiм выпадку што ты скажаш, сын Казангапаў Сабiтжан? - звярнуўся да яго Едыгей.
- Дзякуй усiм вам, - коратка адказаў той.
- Ну калi так, рушым дамоў, - сказаў Жумагалi.
- Зараз. Адно толькi слова, - перапынiў яго Буранны Едыгей.
- Я сярод вас тут самы стары. Просьба ў мяне да ўсiх. Калi памру, пахавайце мяне вось тут, побач з Казангапам. Вы чулi? Гэта мой запавет, так i разумейце.
- Гэтага нiхто не ведае, калi i як будзе, навошта раней часу думаць, выказаў сваё меркаванне Калiбек.
- Усё адно, - настойваў Едыгей. - Мне варта сказаць, а вам варта выслухаць. А калi час прыйдзе, успомнiце.
- А якiя яшчэ сур'ёзныя запаветы будуць? Давай, Едыке, кажы разам. - Так пажартаваў Доўгi Эдыльбай, каб адвесцi Едыгея ад сур'ёзу.
- А ты не смейся, - пакрыўдаваў Едыгей. - Гэта важна.
- Запомнi, Едыке, - супакоiў яго Доўгi Эдыльбай. - Калi так здарыцца, зробiм, як ты хочаш. Не сумнявайся.
- Ну вось, гэта слова джыгiта, - задаволена сказаў той.
Трактары пачалi разварочвацца, каб з'ехаць са стромы. Ведучы на повадзе Каранара, Едыгей пайшоў побач з Сабiтжанам. Ён хацеў пагаварыць з iм адзiн на адзiн пра тое, што яго трывожыла.
- Слухай, Сабiтжан, рукi ў нас вызвалiлiся, i ёсць цяпер адна размова. Як жа нам быць з могiльнiкам нашым?
- А што, тут i галаву няма чаго ламаць, - адказаў Сабiтжан. - План ёсць план. Зносiць яго будуць. Прасцей простага.
- Ды я не пра тое. Так можна на любую справу махнуць рукой, а ты нарадзiўся i вырас тут. Вучыў цябе бацька. Цяпер мы яго пахавалi. Аднаго ў чыстым полi - адзiнае суцяшэнне, што ўсё роўна на сваёй зямлi. Ты пiсьменны, працуеш у вобласцi, дзякуй богу, размовы можаш весцi з кiм хочаш. Кнiгi розныя чытаў...
- Ну дык i што?
- А тое, што памог бы ты мне, адправiлiся б мы, пакуль не позна, да начальства тутэйшага, ёсць жа ў горадзе нехта галоўны. Нельга, каб Ана-Бейiт зраўнялi з зямлёй. Бо за iм жа гiсторыя.
- Гэта ўсё казкi, зразумей ты, Едыгей. Тут рашаюцца сусветныя, касмiчныя пытаннi, а мы пойдзем са скаргай пра нейкi могiльнiк. Каму гэта трэба? Для iх гэта - цьфу! Усё роўна нас на тыя могiлкi не пусцяць.
- Калi не дабiвацца, дык не пусцяць. А калi паспрабаваць, дык тады пусцяць. Ды i сам начальнiк можа сюды пад'ехаць. Не гара ж ён, каб не скрануцца з месца.
Сабiтжан злосна глянуў на Едыгея.
- Кiнь, стары, выдумляць. Размове канец. Каму трэба казкi! На мяне не разлiчвай. Мне не да гэтага.
- Так бы i сказаў. I размове, праўда, канец.
- А як жа ты думаў. Што я кiнуся з ног? Дзеля чаго? У мяне сям'я, дзецi, работа. Навошта мне супроць ветру пляваць? Каб адсюль адзiн званок - i мне каленам пад зад? Не ўжо, дзякуй!
- Ты сваё дзякуй сабе пакiнь, - не сцярпеў Едыгей i дадаў: - Каленам пад зад! Выходзiць, толькi пра зад свой i думаеш?
- А хiба не! Гэта для цябе проста - хто ты? Нiхто. А мы зад беражэм, каб у роце нешта было.
- Во-во. Раней галавой даражылi, а цяпер, бач, азадкам.
- Як хочаш, так i разумей. А дурняў не шукай.
- Зразумела. Якая ўжо размова! - адказаў Едыгей. - Ладзь памiнкi, а пасля iх нам з табой не бачыць адзiн аднаго.
- Так ужо i не бачыць, - скрывiўся Сабiтжан.
На тым яны змоўклi. Пакуль Буранны Едыгей садзiўся на вярблюда, трактарысты чакалi яго, завёўшы маторы, але ён iм адразу сказаў, каб яны ехалi сваiм ходам, спяшалiся, бо чакаюць памiнкi, а яму верхам усюды дарога, ён паедзе сам па сабе.
Трактарысты паехалi, а Едыгей яшчэ крыху пастаяў на месцы, рашаючы, як быць далей.
Цяпер ён быў адзiн пасярод саразекаў, калi не лiчыць вернага Жалбарса, якi спачатку быў кiнуўся за трактарамi, але потым зноў прыбег, бо зразумеў, што гаспадару не па дарозе з iмi. Але Едыгей не звяртаў на яго ўвагi, ён не заўважыў бы, можа, каб ён i збег дамоў. Не да таго было. Свет быў нямiлы. Не мог зацiснуць у сабе трывожную, гнятлiвую спустошанасць пасля размовы з Сабiтжанам.
Каяўся Едыгей, моцна каяўся, што пачаў тую размову, дарэмна пусцiў словы на вецер. Хiба Сабiтжан той чалавек, да якога трэба звяртацца па дапамогу? Вучаны, бач. Можа, яго i вучылi дзеля таго, каб ён зрабiўся такiм, якiм стаў. Сам жа казаў пра людзей, якiмi кiруюць па радыё. Можа, i iм кiруе ўжо нехта нябачны i ўсемагутны...
I чым больш думаў стары Едыгей, тым больш крыўдна i балюча было яму ад гэтых думак.
