Кузьма Черный - Справа Вiктара Лукашэвiча (на белорусском языке)
"Новы чалавек" яму спакою не дае! Якая гадзiна!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Старыя мае запiскi трывожаць мяне. Якуб цяпер вялiкiм вырас... Не, не мог бы цяпер дакончыць лiста Марынковiчу. I не варт ён таго. Ды i нашто я пiсаў яму? Як гэта мне магло ў галаву ўзбрысцi гэта? Не да яго ж апеляваць з гэтаю справаю.
А якi прававерны грамадзянiн i партыец! Надпiс яго на картачцы сваёй Маргарыце, даўней, калi яшчэ яна дзяўчынаю была: "Тов. Маргарите от близкого, может быть, товарища. Общественность и общественная работа должны жить в вас. Маринкович". Тады ён яшчэ не быў "балгарынам". Не было яшчэ загаду пра беларусiзацыю.
Не давай ты яму загаду (цi дырэктывы), i думка яго будзе драмаць спакойна i весела. Нiколi ён не выкажа нiводнай думкi свае: i няма яе ў яго, i баiцца - "а можа начальства зусiм не гэтак скажа. Пачакаю лепш, што яно скажа, а тады ўжо i я". I колькi яшчэ ён задушыць жывых слоў i думак рэвалюцыйнай творчасцi толькi таму, што выказаны яны не начальствам!..
Як гэта Маргарыта сышлася была з iм...
4. Весткi ад Якуба
"Братка Вiця! Але ж даўно я цябе не бачыў. Чаму ты гэтак мала пiшаш, забыўся пра нас, цi што? Мы табе рэдка калi пiшам - дык нам жа вельмi часу нiколi няма. Цяпер толькi адсеялiся. Ну i нагальнасць была! Добра, што дажджы iдуць, годзiць на поле. Каб ты ведаў, якi лiст учора прыйшоў ад Маргарыты. Ты б за галаву хапiўся б, каб ведаў. Ты, мусiць, нiчога пра гэта не ведаеш, бо няўжо б ты маўчаў нам пра гэта гэтулькi часу. Але чаму яна сама дагэтуль - хоць бы слова. Гэта ж цэлы год ужо зараз. Яна пiша, што бачылася з табою, бо прыязджала ў твой горад у суд, браць разлуку. Ты ведаеш, як усё гэта было для нас - як абухом па галаве ўсiм. Я то яшчэ нiчога, а Маня i цяпер да спакою прыйсцi не можа. Яна ж Манi пiсала (толькi сёння Маня мне расказала), што зусiм страцiла здароўе, жывучы з iм. I цяпер усё адразу ён узяў ды вырашыў па-свойму - узяў дый кiнуў, няхай як сабе хоча, хоць зойдзецца дзе. Яна i сама пiша гэта самае, але гэтак, што трэба найбольш здагадвацца - як бы не смее яна гаварыць нам усяго выразна. Толькi нарэшце вырвалася ў яе слова: "Што ж, я калi пайшла замуж, дык закон гэтакi, што трачу я права на тую гаспадарку, адкуль пайшла. Дык я i не паеду да вас. Работы я нiдзе не знайшла, i цяжка мне яе знайсцi, дык няхай сабе будзе, як будзе". От што i як яна пiша. Яна, вiдаць, ужо i законамi нацiкавiлася, мусiць, прыйшлося ёй добра цяпер! Каб яна яшчэ адна, а то з дзiцем, дык яшчэ горш. Я сёння ёй напiсаў проста - закон, гавару, адно, а жыць на свеце жывым i родным людзям часамi можа быць i другое. Не чалавек iдзе да закону, а закон да чалавека. I калi дзе якi закон не прыйшоўся да чалавека або чалавек падышоў наперад, а закон астаўся, дык закон падагнаць трэба. Мы, гавару, родныя, i не канешне на законы прыглядацца. Бо ты як была дома, а мы былi малыя, дык была ты для нас як родная мацi. Няўжо ж мы павiнны забыцца на гэта. Няўжо ж мы пойдзем у суд, каб нас чужыя людзi мiрылi i дзялiлi? Прыязджай, напiсаў ёй, мы цябе спаткаем з радасцю, i ўсё будзе добра. Можа i добра, што развязалася з гэтакiм. Маня таксама i ад сябе прыпiсала, каб прыяжджала i нiчога лiшне не думала. Але Маня сваiм жаночым сэрцам угадала яшчэ адно. I мусiць, гэта праўда. Яна мне гэта сказала: таму Маргарыта не хоча да нас ехаць, што рабiць цяпер не можа, здароўе страцiўшы. А ў нас жа гаспадарка. I не хоча яна быць "дармаедам" на чужым карку. Маня як толькi сказала мне гэта, дык адразу i заплакала. Тут ужо нiяк не напiшаш пра гэта Маргарыце, каб лiшнiм i грубым словам яе не скрыўдзiць як часамi, каб, яшчэ больш неасцярожна i не ў пору сказаўшы, не паддаць ёй яшчэ больш пакуты. Трэба толькi падумаць, што яна цяпер думае i як жыве. Адно каб яна прыехала, а калi не - дык я сам паеду i забяру яе. Ты, братка Вiця, напiшы ёй, няхай нiчога гэтакага не думае i адразу прыязджае. Будзе яна тут спакайнейшаю i можа паправiцца трохi. А то, мусiць жа, дапякло ёй усё гэтае, калi аж пра законы, небарака, пачала пiсаць... Сам я, мусiць, да цябе неўзабаве прыеду. Не надоўга. Тут у нас адна справа заварваецца, i мне давядзецца ехаць. Я ўвесь клопат узяў на сваю галаву, бо, сказаць праўду, каб не я, дык, бадай-што, нiчога i не было б. Гэта мы складаем камуну - сем хат згаварылiся. Дык цяпер трохi мне клопату будзе. Я табе напiшу гэтымi днямi, калi прыеду. А ты ж хаця пiшы. I яшчэ раз просiм мы цябе з Маняю - напiшы ты Маргарыце - няхай нiчога не думае i не псуе дарэшты свайго здароўя. Няхай прыязджае. Вiтай яе ад нас i бывай здаровенек. Якуб".
5. З стэнаграмы следчага допыту
...Цягнiк прыйшоў пад вечар. Я даўно чакаў на вакзале, каб сустрэць Якуба. Я стаяў каля дзвярэй i ўглядаўся ў людзей - якi ж цяпер той ранейшы сiнявокi Якуб, што (калi ўжо тое было!) гэтак няёмка развiтаўся быў са мною на станцыi? Я тады бачыў праз акно з вагона, як ён паправiў на возе мяшок з сенам i паехаў у сваю дарогу. Я ведаў, што ён спяшае, каб да вечара перапаўзцi трыццаць вёрст. Пакуль ад'ехаў, дык разоў тры азiрнуўся. А пасля цягнiк рушыў... Колькi ўжо год прайшло, як мы пакiнулi жыць разам!
Доўга прайшло часу, калi я заўважыў сярод людзей загарэлы, аж чорны, хлапечы твар i шэрую суконную жакетку. Цераз плячо ў Якуба вiсеў на палатняным рубцы малы клунак. Я схапiў яго за рукаў i выцягнуў з натоўпу.
На вулiцах стаяў пыл, i сонца яшчэ пякло. Якуб грукаў ботамi па гарачым бруку. У першыя хвiлiны мы не знаходзiлi словаў, i гаварыць пачалi тады, калi прыйшлi на кватэру. Што перш за ўсё кiнулася мне ў вочы ў Якуба - гэта павольная сталасць у рухах нават тады, калi гэтай павольнасцi не было.
"Як у старога вясковага гаспадара, у якога ўкаранiлася мудрасць, што на зямлi вельмi спяшаць i трапятацца няможна. А можа гэта ён стамiўся з дарогi?" - падумаў я.
Запахла ў пакоi Якубавымi ботамi i ветравым пылам ад яго жакеткi.
Якуб гаварыў пра ўсе самыя дробныя хатнiя справы, пра знаёмых вясковых, смяяўся мякка i добра. I я адкiнуў на гэты час усе свае справы, каб застацца аж да заўтрага з братам. Усё больш i больш агортвала мяне тое роднае, што з малых дзён вызначылася назаўсёды мiж намi i ў нас. Гэта тая арганiчная блiзасць з Якубам, што з вялiкай сiлай загаварыла зноў цяпер пра сябе.
- Ты мне хiба паможаш што тут у маёй справе, бо я ж, сам ведаеш, нiдзе нiколi не быў, - сказаў мне Якуб.
Ён расказаў, як Маргарыта iшла замуж (трэба ж было, як на тую бяду, паехаць ёй тады да Манi i якраз спаткацца з iм!), як лепш яны там усе жывуць цяпер дома. Якуб гаварыў з развагамi, спакойна i стала. Белыя, ад сонца аж жоўтыя, валасы тонкiмi пасмамi клалiся ў яго на вушы, тыя ж самыя сiнiя вочы глядзелi шырока, толькi глыбей увайшлi нейк позiркам сваiм. I яшчэ прабiвалася наверх з усiх рысаў твару адзнака ўпартасцi.
- Дык як Маня маецца? - запытаўся.
- Жыве сабе... Мне цяпер абы тут усё добра зрабiць, а там - не я ж адзiн... Зусiм прыйдзецца некалi на весну вулiцу зносiць, i рэшта вёскi падзелiцца на два калектывы.
Я тады ахоплен быў новым пачуццём, глыбокiм, радасным. Мы сядзелi з Якубам у першы вечар доўга, i яго абветраны твар быў для мяне вельмi любым. Тут было ўсё ад пачатку i да канца - i тое мiнулае, з чаго вырасла наша блiзасць, i цяперашняе. Мы разумелi адзiн аднаго з паўслова.
Пра Маргарыту ён гаварыў, як бы сам быў у чым тут вiнават. Але пасля, калi загаварылi мы, як дапамагчы ёй, каб стала ёй спакайней на душы, ён увесь загарэўся i ўспомнiў адразу пра Марынковiча. Нават скрозь загару я прыкмецiў, як пачырванеў яго твар, i ён увесь аж уздрыгануўся. У iм, у гэтым сiнявокiм Якубе, у гэтым маладым, спрацованым, упартым рэфарматару зямлi захаваны вялiкiя буры. Ён пабыў у мяне два днi i паехаў, зрабiўшы тыя свае справы. I першы дзень, як паехаў ён, мне самому хацелася следам за iм ехаць. I ў той жа дзень я напiсаў яму колькi слоў i вялiкi лiст да Маргарыты. Усё гэтак, як гаварыў ён.
Цяпер менш за ўсё я думаю пра Марынковiча. I гэта дрэнна. Бо яго трэба перамагчы. Гэта нялёгка. Вельмi часта можна самому праславiцца за ворага рзвалюцыi, пакуль пераможаш яго. Даведзена ж i выдрукавана ў прэсе, што я контррэвалюцыянер.
Буду iсцi да канца.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Якая гаворка была ў мяне з Марынковiчам
- ...Яна зняла справу з судовага разгляду не затым, што вы вельмi хацелi гэтага, а затым, што нiчога суд не сказаў бы таго, пра што трэба было б хоць слова сказаць. Бо тут гэта не тое толькi, што ў яе ад вае дзiцянё застаецца i што вы будзеце даваць на яго гэтулькi, колькi закон скажа. Можа суд яшчэ сказаў бы колькi слоў i пра тое, што яна, жывучы з вамi, страцiла сваё здароўе: вы ж жылi разам чатыры гады, i яна магла б ужо мець чацвёра дзяцей! Над гэтым нi вам, гр-н Марынковiч, нiкому галава не балiць, i яна адна сваiм жыццём тут за ўсё адказвае. Але суд нi слова не сказаў бы пра тое, што яна iшла за гэтага Марынковiча тады, калi ён зарабляў на месяц усяго васемнаццаць рублёў. Яна хацела бачыць у Марынковiчу чалавека i пайшла дзялiць з iм гора. А ён, калi ўжо зрабiўся важнаю асобаю, дык забыўся на ўсё гэта. Ён цяпер стаў "новым" чалавекам i знайшоў сабе "новую" жанчыну...
- Гэта справа мая i яе. Толькi!
- Але я ж брат яе.
