Масей Седнев - Раман Корзюк (на белорусском языке)
- Якiх людзей?
- Адказвайце на пытаньне!
- Не!
- Значыць, вы адны, бяз нiкога пераходзiлi гранiцу?
- Не пераходзiў я гранiцы!
- А ў Польшчы былi?
- Як не пераходзiў, дык i ня быў.
Палiтыка ўськiпеў гневам i кiнуў асадку на падлогу. Падыйшоў да Шаркевiча, замахнуўся рукой, але ня ўдарыў. Накiраваўся ў куток, дзе стаяла крэсла. Налёг на яго дзьвюма рукамi i пачаў сунуць яго да Шаркевiча. Пацiху, ня зводзячы з яго вачэй. Шаркевiч ведаў для чаго прызначаецца крэсла, але ўдаваў, што не баiцца. Сядзеў i чакаў. Быццам адумаўшыся, Палiтыка нечакана пакiнуў крэсла пасярэдзiне пакою i сеў за стол, падняўшы з падлогi асадку.
- У якiм гэта гумне вы адсыпалiся ў Польшчы?
- Я спаў дома, выбачайце.
- На гэты раз вы адказалi не дасьцiпна!
Разгневаны, Палiтыка ўвомiрг узьняўся i выйшаў з-за стала. Гучным голасам пачаў каманду:
- Устаць!
Шаркевiч устаў.
- Сесьцi!
Шаркевiч сеў.
- Устаць!
- Сесьцi!
- Устаць!
- Сесьцi!
- Устаць!
- Сесьцi!
Шаркевiч садзiўся i ўставаў з хуткасьцяй, з якой камандваў Палiтыка. Ён ганяў Шаркевiча датуль, пакуль не змарыўся сам i ў зьнямозе ацiх. Iз стосу папераў, якiя ляжалi на стале, дастаў папку i, разгарнуўшы яе, накрыў нешта ў ёй аркушам паперы, загадаўшы Шаркевiчу прысунуцца блiжэй да стала:
- Глядзеце, зараз пакажу, што пад гэтым аркушам паперы.
Палiтыка паволi ссунуў аркуш паперы ўнiз, да сябе можа на якi адзiн сантымэтр. З-пад аркуша паперы вытыркалiся валасы.
- Хто гэта?
- Не пазнаю па валасох.
Палiтыка яшчэ больш пацягнуў унiз аркуш паперы - паказалася верхняя часць iлба.
- Хто гэта?
- Ня ведаю. Балван нейкi.
Палiтыка сьцягваў аркуш паперы яшчэ нiжэй - паказалiся густыя бровы.
- Хто гэта?
- Нехта-ткi знаёмы, але не прыпамiнаю.
Палiтыка паказаў болей - глянулi вочы... Чые-б вы думалi? Вочы Шаркевiча!
- Хто гэта?
Не дачакаўшыся адказу, Палiтыка ўдарыў Шаркевiча ў твар. У Шаркевiча з носу пайшла кроў. Але тым ня менш, Палiтыка, узяўшы з папкi фатаграфiю, паднёс яе пад самы нос Шаркевiчу i голасам, у якiм чулася вялiкае задаваленьне i перамога, сказаў:
- А вось i тое гумно, пра якое я пытаўся. Пазнаеце?
Шаркевiч маўчаў.
- Вы хадзiлi ў Польшчу?
Шаркевiч маўчаў.
- Хадзiлi, пытаюся?
- Што-ж тут пытацца!
- Не, я хачу, каб вы мне адказалi, як належыцца. Хадзiлi?
Шаркевiч, выпрастаўшыся на сваiм крэсьле, i гледзячы ў вочы Палiтыцы, цьвёрда адказаў:
- Хадзiў!
26
Мiнула колькi часу, а Валю Камоцкую на допыт болей не выклiкаюць - як забылi. Нездарма-ж Палiтыка пужаў яе паўгадовым i гадовым сядзеньнем. Мусiць сваю пагрозу ён сапраўды датрымае.
Валя Камоцкая кожны дзень з нецярплiвасьцяй чакала хвiлiны, калi адчыняцца дзьверы i яе выклiчуць, ды дзьверы тыя ўсё не адчынялiся, i яна, не дачакаўшыся, позна кладучыся ў ложак, ускладвала свае надзеi на заўтрашнi дзень, якi, наступiўшы, ашукваў яе так-жа, як i папярэднi. I так бясконца. З адзiночкi яе не пераводзiлi, хоць яна не аднойчы прасiлася ў пракурора-iнспэктара, калi той абходзiў камэры. Пiсаць дахаты не дазвалялi. А ёй якраз цяпер хацелася-б напiсаць бацьком, тым больш што яны так цi iнакш, бязумоўна, даведалiся аб яе арышце i хаваць ад iх гэты факт было-б дзiўна i недарэчна. Немаль кожную ноч Валi сьнiцца адзiн i той-жа сон: у iнтэрнат мацi прыяжджае за ейнымi рэчамi, але ёй не аддаюць iх, ня пушчаюць нават на парог, адпiхаюць, гоняць. Ды мацi не здаецца - прыяжджае зноў. Як i раней, рэчаў ёй не аддаюць, гоняць, яшчэ й насьмiхаюцца. I што найболей засмучае Валю ў гэтым сьне, дык гэта маўклiвасьць мацi. Хоць-бы адным слоўкам яна абранiлася - яе ў грудзi пiхаюць, а яна маўчыць. Цiхенька й паслухмяна адыходзiцца iз сьлязьмi на вачох.
Падобныя сны засмучалi Камоцкую, прыцiшалi, западалi глыбока ў ейную душу i, здавалася, разбуралi яе, пакiдаючы ў ёй толькi адну горыч. Колькi прайшло таго часу, а Валя вычувала сябе ня той, ранейшай, што гатовая была абаранiць сябе, не папусьцiцца i не ўступiць. Аб Раману яна думала цяпер менш, нават дакарала сябе, што зашмат выдала на яго свае душы. Тая ўява, якая з такой сiлай малявала ёй спатканьнi з iм, за кароткi час турэмнага побыту перастала быць уявай, i памяць аб Раману станавiлася горкай, датклiвай. Камоцкая ўсьведамляла, што калi яна прабудзе ў турме яшчэ далей (а яна чамусьцi верыла, што яе хутка павiнны вызвалiць), у ейным нутры ўсё выгарыць i ў душы застанецца толькi холад, за якiм прыйдзе помста за ўсё нязьдзейсьненае, недасьнёнае й перарванае. Яе душа ня ўмела пераносiць гора, якое яе напаткала. Ад навукi, якую яна, можна сказаць, асягнула, яна чакала рэальнай карысьцi, вынiку для сябе, гэтак як i для сваiх бацькоў, i нечаканы канец гэтаму ўсяму быў успрыняты Валяй Камоцкай трагiчна. Дарога ў жыцьцё ў яе скончылася i гэтага Валя Камоцкая не магла дараваць сабе. Яна нават даходзiла да таго, што прычыну ўсiх сваiх няшчасьцяў яна шукала ў сваёй "лапцюжнасьцi".
А то часамi Валя рашчульвалася тою "лапцюжнасьцяй": гэта-ж яна, "лапцюжнасьць", вывела яе ў сьвет. Ейны бацька быў таксама "лапцюжнiк", i ў навуку яе прынялi менавiта, як "лапцюжнiцу". Як-бы яна цяпер хацела вярнуцца да тых лапцяў з белымi анучамi i новымi аборамi, - танцавала-б ня так, як калiсьцi ў сваiм вясковым клюбе. Мова i ўсё было лапцюжнае. Лапцю была дарога. А цяпер куды папалiся гэтыя лапцi? I дзе цяпер выйсьце для iх?..
Таго, што давалi ёй есьцi, хапала з яе, яшчэ й заставалася, на стале чарсьцьвеў хлеб, суп з рыбай вылiвала ў "парашу". Не хацелася есьцi, душа зацялася i пасьцiлася, як душа манашкi. Пiла толькi гарбату з цукрам. "Сохне душа, няхай сохне й цела".
Забразгацяць посудам на карыдоры, i Валя Камоцкая ведае - абед. Турэмнiк стане на парозе, трохi пажартуе i зноў зачынiць дзьверы, упусьцiўшы ў камэру на некалькi глыткоў халаднаватага паветра. I гэтак тры разы на дзень. У дадатак - выпусьцяць у прыбiральню. Валя вымые там сваю блюзку цi што iншае, высушыць у камэры i зноў надзене чыстае. А то пашчасьцiць разабраць "пошту": дастаць з кошыка кавалак газэцiны, некiм кiнуты туды. Ёй газэт не давалi, i яна дзiвiлася, што нехта iх мае i, як назнарок, кiдае тут, як-бы спэцыяльна для яе. З гэтай "пошты" Валя шмат аб чым даведвалася, распасьцiраючы ў камэры на стале пакммечаныя шматкi, а то й цэлыя балонкi якой-небудзь газэцiны. Напрыклад, ёй удалося вычытаць, што скончыў самагубствам Чарвякоў, арыштаваны Галадзед, Шаранговiч, Жылуновiч (Цiшка Гартны), Кудзелька (Мiхась Чарот), Касянкоў-Зарэцкi, Дайлiдовiч-Дудар i г.д. Такiя i iншыя навiны як-бы жывiлi Валю, яна вычувала, што насоўваецца нешта вялiкае i што ў гэтым вялiкiм, можа стацца, i яна знойдзе нейкае сваё месца. Але зноў - цесныя сьцены камэры сьцiскалi яе ў сваiх каменных абдымках, не давалi ходу, i ўсяго, што ёй заставалася - гэта той нязводны кавалак неба, што сiнеў у ейным высокiм вакне, перахрышчаным кратамi.
Валю Камоцкую ня толькi не выклiкалi на допыт, але i не вадзiлi на прагулку. Стоячы пад дзьвярыма i падслухоўваючы рух на карыдоры, Камоцкая чула, як там тупацелi, пацiху гаварылi i сыходзiлi ўнiз па гулкай лесьвiцы. Камоцкая здагадвалася, што гэта вядуць зьняволеных на прагулку, бо хутка яны вярталiся i тупаценьне ўзнаўлялася. Валя чакала, што вось павядуць i яе, але нiхто не падыходзiў да яе дзьвярэй i не адчыняў iх, i яна, зьняможаная ў чаканьнi, садзiлася за свой каменны столiк у кутку.
Увечары выблiснулi за кратамi зоры i паказаўся ў небе новы, тонкi ў сваiх абрысах месяц. Ён крышыўся ў кратах вакна, i, паламаны, сыпаўся аськепкамi сьвятла ўнiз, па той бок сьцяны. Валi здавалася, што калi-б яна магла падставiць свае прыгаршчы, гэтыя аськепкi, упаўшы, апяклi-б ёй далонi. Але гэта ёй толькi здалося. З суседняй камэры дробненька забарабанiлi ў сьцяну. Па рытму гэта нагадвала ёй азбуку Марзэ. Камоцкая пашкадавала, што яна не разумее гэтага коду i выклiк на размову застаўся без адказу. Валя, узяўшы лыжку, толькi чыркнула ёй па сьцяне. I неводомы ёй сусед цi суседка замоўк. Але ад усьведамленьня, што нехта жыве побач яе i, напэўна, мучыцца гэтаксама, як i яна, ёй рабiлася весялей. Яна пачынала сваю няспынную хаду па камэры, да яе вярталася сiла, i недзе ў iмглiстай далечынi як-бы ўспыхвала надзея, то няясная, то зыркая, дастаткова звабная, каб натхняць яе i аддаляць ад усяго, што яе трымае тут.
I месяц, i зоры за вакном, i той паўзмрок у камэры, якога не магла перамагчы лямпачка ўгары, i той, нарэшце, выклiк з-за сьцяны - усё гэта вытварыла ў Валi нязвычайны настрой.
На карыдоры дзённая зьмена дзяжурных перадае сваю "паству" начной. Значыць дванаццаць гадзiн. Адчыняюцца дзьверы, i начная зьмена прыймае "тавар" ад дзённай, запiсваючы ў журнал колькi таго "тавару" ў наяўнасьцi.
- Колькi ўсяго? - трымаючы журнал i алавiк напаготове, пытаецца начная зьмена ў дзённай.
- Колькi ўсяго? Ня бачыш? Адна! - сьмяючыся, адказвае старая зьмена.
Дзьверы зачыняюцца, крокi зацiхаюць i вее жудасьцяй ад мёртвага турэмнага гмаху.
Праходзiць яшчэ паўгадзiны, i Валя, сьцiшаная, кладзецца ў ложак.
Толькi Камоцкая ўладкавалася, як адчынiлiся дзьверы i чалавек у форме прыглушаным голасам, але ўладна прагаварыў:
