Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)
Карэнныя саразекцы - казахскiя наманы i ў гэты час не пакiнулi свой край, трымалiся тых месц, дзе ўдавалася здабыць ваду ў нанава выкапаных калодзежах. Але ў пасляваенныя гады пачаўся для саразекаў iншы час. З'явiлiся аўтамашыны-вадавозы. Адзiн вадавоз, калi вадзiцель добра ведаў мясцовасць, мог падвезцi ваду на тры-чатыры адгонныя стойбiшчы. Калгасы i саўгасы блiжнiх абласцей меркавалi ўжо размясцiць у саразеках пастаянныя базы для адгоннай жывёлагадоўлi.
Неяк неўпрыкмет узнiк у ваколiцах Ана-Бейiта горад без назвы - Паштовая скрынка. Так i казалi - паехаў у Паштовую скрынку, быў у Паштовай скрынцы, купiў у Паштовай скрынцы, бачыў у Паштовай скрынцы... Паштовая скрынка разрасталася, будавалася, закрывалася ад пабочных асоб. Асфальтаваная дарога звязвала яго з аднаго боку з касмадромам, з другога - з чыгуначнай станцыяй. З таго i пачалося новае, iндустрыяльнае засяленне саразекаў. Ад усяго мiнулага толькi i засталося ў гэтым баку, што могiльнiк Ана-Бейiт, на двух пагорках-блiзнятах, што датыкаюцца адзiн да аднаго, як вярблюджыя гарбы, Эгiз-Цюбе, самае шаноўнае месца пахавання ва ўсёй саразекскай акрузе. У даўнiя часы хаваць сюды прывозiлi так здалёку, што начаваць даводзiлася ў стэпе. Але затое нашчадкi пахаваных на Ана-Бейiце маглi ганарыцца, што аказалi продкам такую пашану. Тут хавалi самых паважаных i вядомых у народзе людзей, якiя доўга жылi, многа ведалi, заслужылi добрую славу словам i справай. Елiзараў, той усё ведаў, ён называў гэтае месца саразекскiм пантэонам.
Сюды i наблiжалася ў гэты дзень дзiўная, у суправаджэннi сабакi, вярблюда - трактарная працэсiя з чыгуначнага раз'езда Баранлы-Буранны.
У могiльнiка Ана-Бейiт была свая гiсторыя. Паданне пачыналася з таго, што жуаньжуаны, якiя захапiлi саразекi ў мiнулыя вякi, вельмi жорстка абыходзiлiся з палоннымi воiнамi. Пры выпадку яны прадавалi iх у рабства ў суседнiя краiны, i гэта лiчылася за шчасце для палоннага, бо праданы раб мог рана цi позна ўцячы на радзiму. Жудасны лёс чакаў тых, каго жуаньжуаны пакiдалi ў сваiм рабстве. Яны знiшчалi памяць раба страшэнным катаваннем - надзяваннем на галаву ахвяры шыры. Звычайна так рабiлi з маладымi хлопцамi, якiх паланiлi ў баях. Спачатку iм нагола брылi галовы, саскрабаючы да кораня кожную валасiну. У гэты час, калi заканчвалi брыць галовы, вопытныя забойшчыкi-жуаньжуаны свежавалi паблiзу мацёрага вярблюда, перш за ўсё аддзяляючы ад шкуры самую цяжкую, цвёрдую яе выйную частку. Падзялiўшы яе на кускi, тут жа, цёплую, нацягвалi на брытыя галовы палонных - шкура iмгненна прылiпала да галавы як пластыр - накшталт сучасных шапачак для плавання. Гэта i значыла надзець шыры. Той, каму iх надзявалi, або памiраў, не вытрымаўшы катавання, або страчваў на ўсё жыццё памяць, ператвараючыся ў манкурта - раба, якi не памятаў свайго мiнулага. Выйнай часткi шкуры аднаго вярблюда хапала на пяць-шэсць шыры. Пасля надзявання шыры кожнаму асуджанаму надзявалi на шыю драўляную калодку, каб ён не мог дастаць галавой да зямлi. Пасля, звязаўшы iм рукi i ногi, адводзiлi далей ад людзей, каб не даносiўся iх енк, пакiдалi там на сонцы, у полi, без яды i вады. Катавалi iх так некалькi дзён, выставiўшы толькi варту на падыходах, каб родзiчы не вызвалiлi iх, пакуль яны жывыя. Але такiя спробы былi вельмi рэдкiмi, бо ў адкрытым стэпе нельга было падысцi непрыкметна. А калi потым даходзiла чутка, што нехта ператвораны ў манкурта, то нават самыя блiзкiя людзi не хацелi ратаваць цi выкупляць яго, бо гэта значыла вярнуць сабе толькi нешта падобнае на ранейшага чалавека. I толькi адна мацi найманская, якая засталася ў паданнях пад iмем Найман-Ана, не змiрылася з такой доляй сына. Аб гэтым расказвае саразекская легенда. I назва могiлак паходзiць адсюль, Ана-Бейiт - Мацярынскi спачын.
Кiнутыя на саразекскiм сонцы, палонныя часцей не вытрымлiвалi катавання. Жывымi заставалiся адзiн-двое з пяцi-шасцi. Гiнулi яны не ад голаду i нават не ад смагi, а ад невыносных, нечалавечых пакут. Сырая вярблюджая скура, ссыхаючыся на сонцы, паступова, але ўсё мацней i мацней сцiскала брытую галаву раба, жалезным чапцом прылiпаючы да няшчаснага. Ужо на другiя суткi пачыналi адрастаць збрытыя валасы пакутнiкаў. Шорсткiя i прамыя азiяцкiя валасы iншы раз урасталi ў шкуру вярблюда, але часцей, не маючы месца, загiналiся i канцамi сваiмi ўпiвалiся ў галаву, прыносячы яшчэ большую пакуту. Ад болю муцiўся розум, надыходзiла здранцвенне.
Толькi на пятыя суткi жуаньжуаны прыходзiлi наведаць, цi выжыў хто з палонных. Калi заставаўся жывым хоць адзiн чалавек, то лiчылася, што мэта дасягнута. Яго паiлi вадой, развязвалi, здымалi калоду, i з часам вярталася да яго сiла. Гэта i быў раб-манкурт, каштоўны тым, што не меў памяцi, таму варты ён быў дзесяцi звычайных нявольнiкаў. Iснавала нават правiла - калi ў час мiжусобных сутычак забiвалi раба-манкурта, то выкуп за яго быў у тры разы большы, чым каштавала жыццё вольнага супляменнiка.
Манкурт не ведаў, хто ён, якога роду-племенi, не ведаў свайго iмя, не памятаў дзяцiнства, бацькi i мацi - адным словам, манкурт не ўсведамляў сябе чалавекам. Не маючы ўласнага "я", манкурт меў многа пераваг як паслухмяная i зусiм бяспечная iстота. У яго не ўзнiкала думка, каб збегчы цi ўзбунтавацца, а для ўсякага рабаўладальнiка самае страшнае - бунт раба. Раб жа заўсёды патэнцыяльны мяцежнiк. Манкурт быў адзiным выключэннем - ён не ведаў непаслушэнства. Яму былi невядомыя такiя страсцi. I таму не трэба было сцерагчы яго, трымаць ахову i папярэджваць яго тайныя намеры. Манкурт, нiбы сабака, прызнаваў толькi сваiх гаспадароў. З iншымi ён не размаўляў. Адзiнае, што ён жадаў, - каб не хацелася есцi. Усё, што яму даручалi, ён рабiў старанна i дакладна так, як яму казалi. Манкуртаў застаўлялi звычайна рабiць самую цяжкую, брудную работу цi такую, якая патрабуе тупога цярпення. Толькi манкурт мог вытрымаць глухое бязлюддзе саразекаў, пасучы ўсё жыццё адзiн чараду вярблюдаў. Ён адзiн замяняў многiх. Трэба было ўсяго толькi дастаўляць яму ежу - i тады ён бясконца служыў i зiмой i летам, не жалячыся на адзiноту i нягоды. Вышэй за ўсё для яго быў загад гаспадара. Для сябе ж, акрамя ежы i якой апраткi, каб не замерзнуць у стэпе, ён нiчога не патрабаваў.
Намнога лягчэй зняць галаву палоннаму цi нанесцi яму iншае калецтва, каб зламаць яго дух, чым забраць у чалавека памяць, разбурыць яго розум, вырваць каранi таго, што бывае з чалавекам да апошняй хвiлiны, застаючыся яго адзiным набыткам, якi памiрае з iм недасягальным для iншых. I вось качавыя жуаньжуаны, якiя вынеслi са сваёй цёмнай гiсторыi самае жорсткае варварства, пасягнулi на гэтую таемную сутнасць чалавека. Яны знайшлi спосаб забiраць у рабоў iх памяць, учыняючы над чалавекам самае цяжкое з усiх магчымых i немагчымых зладзействаў. Нездарма, плачучы i прыплакваючы па сыну, так гаварыла Найман-Ана ў няўцешным горы i адчаi:
"Калi памяць тваю забiралi, калi галаву тваю, дзiця маё, сцiскалi, як арэх клешчамi, памалу сцягваючы чэрап шкурай вярблюда, калi абруч гэты насадзiлi на галаву так, што вочы твае з вачнiц выпiралi, налiтыя сукравiцай страху i болю, калi на бяздымным вогнiшчы саразекаў перадсмяротная смага цябе мучыла i не было кроплi, каб з неба на губы ўпала, - цi стала сонца, якое ўсiм дорыць жыццё, для цябе ненавiсным, аслеплым свяцiлам, самым чорным сярод усiх свяцiл у свеце?
Калi ад нясцерпнага болю твой енк стаяў сярод пустынi, калi ты крычаў i кiдаўся, звяртаючыся да бога днямi i начамi, калi ты дарэмна чакаў ад неба, задыхаючыся ў блеваках i ванючасцi, што выцiскалi з тваёй беспрытомнай плоцi нечалавечыя мукi скурчанага сутаргамi цела, калi ты згасаў у мярзоце, згрызены хмарамi мух, - цi пракляў ты апошнiмi сiламi бога, што стварыў усiх нас у пакiнутым iм самiм свеце?
Калi змрок зацьмення назаўсёды засцiлаў скалечаны катаваннямi розум, калi памяць твая, расшчэпленая сiлай, беззваротна губляла сувязь мiнулага, калi забываў ты ў пакутах пагляд мацi сваёй, шум рэчкi каля гары, дзе гуляў ты летнiмi днямi, калi iмя сваё i iмя бацькi ты губiў у разбуранай памяцi, калi воблiкi людзей, сярод якiх ты вырас, згаслi i iмя дзяўчыны згасла, якая табе ўсмiхалася сарамлiва, хiба не пракляў ты, падаючы ў бездань вечнага забыцця, мацi сваю страшным пракляццем за тое, што пасмела зачаць цябе ў чэраве i нарадзiць на свет божы для гэтага дня?.."
Гiсторыя гэтая адбылася ў той час, калi, выгнаныя з поўдня Азii, жуаньжуаны хлынулi на поўнач i, надоўга захапiўшы саразекi, вялi бесперапынныя войны, каб пашырыць уладаннi i захапiць больш рабоў. На першым часе, напаўшы нечакана, у блiзкiх да саразекаў землях яны ўзялi многа палонных, сярод iх многа жанчын i дзяцей. Усiх iх пагналi ў рабства. Але супрацiўленне нашэсцю расло. Пачалiся жорсткiя сутычкi. Жуаньжуаны не збiралiся пакiдаць саразекi, а наадварот, хацелi замацавацца ў гэтых прывольных для жывёлагадоўлi стэпах. Мясцовыя ж плямёны не маглi змiрыцца i лiчылi сваiм абавязкам i правам рана цi позна выгнаць захопнiкаў. Як бы там нi было, а вялiкiя i малыя бiтвы iшлi з пераменным поспехам. Але ў гэтых душагубных войнах былi i перапынкi.
У адно такое зацiшша купцы, што прыйшлi з караванам з наманскай зямлi, расказвалi, п'ючы чай, як мiнулi яны саразекскiя стэпы без асаблiвых перашкод ля калодзежа з боку жуаньжуанаў, i спамянулi пра тое, што сустрэлi ў саразеках аднаго маладога пастуха пры вялiкай чарадзе вярблюдаў. Купцы пачалi гаварыць з iм, але ён аказаўся манкуртам. На выгляд здаровы, i не падумаеш, што з iм такое зрабiлi. Напэўна не горшым за iншых быў некалi, i разумны, i гаваркi, i сам яшчэ зусiм малады, толькi-толькi вусы прабiваюцца, i тварам прыгожы, а скажа слова - нiбы ўчора на свет нарадзiўся, не памятае былога, не ведае свайго iмя, нi бацькi, нi маткi, нi таго, што з iм зрабiлi жуаньжуаны, адкуль ён родам - таксама не ведае. Пра што нi спытаеш, маўчыць, адкажа толькi "так" цi "не" i ўвесь час за шапку трымаецца, якая шчыльна сядзiць на галаве. Для такога манкурта няма горшага пакарання, чым настрашыць: давай, гэта, адпарым тваю галаву. Будзе бiцца, як дзiкi конь, але да галавы не дасць дакрануцца. Шапку яны не здымаюць нi днём, нi ноччу, у шапцы спяць... I ўсё ж, працягвалi расказ госцi, дурань дурнем, а справу сваю ведае - пiльна сачыў, пакуль караваншчыкi не ад'ехалi ад таго месца, дзе пасвiлася яго чарада вярблюдаў. А адзiн пагоншчык вырашыў пажартаваць на развiтанне з тым манкуртам.
