Кузьма Черный - Семнаццаць год (на белорусском языке)
Обзор книги Кузьма Черный - Семнаццаць год (на белорусском языке)
Черный Кузьма
Семнаццаць год (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Семнаццаць год
I
Увосень тысяча дзевяцьсот пятнаццатага года салдат расейскай армii Пятро Тадаровiч быў лёгка ранены ў нагу: блiзка ля яго разарваўся гарматны снарад. Нават ён спачатку думаў, што яму толькi дало ў ногi сухою зямлёю, а пасля, ачомаўшыся, агледзеўшыся, убачыў на левай назе, пад каленам, кроў. У тым месцы было холадна, кроў неўзабаве закарэла, i разарваныя нагавiцы прылiплi да раны. Пачало балець, але ён не спынiў работы: як i ўсе, ён акопваўся ў бясконцай першай лiнii. Акопвацца - гэта ратавацца. Таму ён з усiх сiл налягаў на рыдлёўку. Ён з строя не выйшаў - нельга было гэта зрабiць. З строя выйшаў ён праз дзень, калi была ўжо ноч.
Першая расейская лiнiя пасля атакi акопвалася на новай пазiцыi. Германцы бiлi з гармат, напэўна, перад сваёю атакай. Атака гэтая можа быць уночы, а цяпер толькi што ўзышло сонца. Раптам германцам адказалi расейскiя гарматы i ўжо не сцiхалi ўвесь дзень. Салдаты праляжалi ў зямлi ўвесь гэты дзень i пачатак ночы, а пасля, не чакаючы германцаў, iх пагналi зноў у атаку. Пятро Тадаровiч наперад не рушыў, хоць i меў сiлы гэта зрабiць. Ён ляжаў тварам на зямлi ў сваёй яме, ныючы ўсёю iстотаю сваёю ад блiзкасцi грымучай смерцi. Ён чуў, як папацёмку цераз яго прапаўзла наперад другая расейская лiнiя, а пасля i трэцяя, i пасля ўжо гэтага гэты блiзкi шоргат больш не турбаваў яго спакою.
Узышоў месяц, лагчыны пачарнелi; вайна чулася ўжо толькi дзесьцi далёка, а тут вельмi стала цiха. Ранены салдат мог цяпер смела стаяць або iсцi. Адно, што ён не ведаў, куды яму падацца: падацца да санiтараў, дык рана завельмi лёгкая, некалькi дзён пратрымаюць яго, а пасля зноў пхнуць на фронт. Даганяць фронт - гэта быў жах. Ну, можна было пабыць там дзе-небудзь яшчэ дзень, ну два, а больш - салдат стаў бы ўжо дэзерцiр. А за гэта жорстка пакараюць. I от у гэтыя хвiлiны цяжкiх думак салдат паклыбаў па няроўным полi, сам не ведаючы куды, ён iшоў паўз пустую лiнiю акопаў. Месцамi гэтыя акопы былi зруйнаваны гарматным агнём: зямля з краёў паабсыпалася; бясформенная чарната была ў гэтых правалах. Ля адной з гэтых акопных руiн салдат спынiўся: дзесьцi далекавата ён пачуў чалавечыя галасы. Ён прыгледзеўся i пачаў заўважаць, як у некалькiх месцах пстрыкалi святлом электрычных лiхтарыкаў. Санiтары забiралi раненых, ходзячы па полi. Салдат прысеў на краi акопа. Цi iсцi да санiтараў, цi што рабiць? У гэтую хвiлiну яму хацелася, каб рана яго была большая, каб ён доўга мог праляжаць далёка ад вайны ў шпiталi, без думак, як бы кожную хвiлiну ўратавацца ад смерцi. Даволi было яму аднаму пабыць гэты малы час тут, на цiхiм полi, у цiхую ноч, як тое пекла, што адышло кудысьцi наперад, зноў паўстала перад iм з усёю сваёю сiлай. А куды яна пайшла, вайна, салдат не ведаў i не хацеў ведаць. Нават думаць пра гэта яму было страшна.
Ён быў слабы, змучаны i бязвольны, гэты чалавек.
Так, як прыгiнаўся ён разам з усiмi на першай лiнii, пачуўшы, як нямецкi гарматны "чамадан" рэжа паветра, так i цяпер ён як бы прыгнуўся перад жалезнаю хадою падзей: усё робiцца само па сабе, незалежна ад яго, i яму толькi астаецца чакаць - можа, i мiне яго страшная навала; ну, або старацца быць далей ад усяго i блiжэй да самога сябе; сам сабе чалавек не вораг!
Сам сабе чалавек не вораг! Гэты салдат, што сядзеў цяпер перад чорным акопам, уночы, адзiн, пад зорным небам, каб мог выразна запытацца сам у сябе пра гэта, не сказаў бы, дзе канчаецца ў чалавека вораг самому сабе i пачынаецца прыязнь. Ён, бадай, так сфармуляваў бы сваё разуменне свету: свет вялiкi, i ў свеце незлiчонасць усялякiх падзей i здарэнняў. Некаторыя з iх добрыя чалавеку, некаторыя варожыя. I кожны чалавек iмкнецца ўнiкнуць варожага, злога i мець дачыненне з добрым. А чалавечая дзейнасць? Чалавек стараецца дзейнiчаць сабе на дабро; i гэтае дабро чалавек сабе зробiць, прыдбае, калi чалавеку пашанцуе. Гэтакi чалавек можа быць, напрыклад, багаты - ён не гаруе на свеце. Але найчасцей чалавека апаноўвае гора. Таму большасць людзей могуць расцанiць жыццё як бесперапыннае i бясплённае змаганне з пакутамi. А што такое вайна? Вайна таксама ўваходзiць у той жалезны шэраг няшчасцяў, што адвеку ўсталяваны i час ад часу сыходзяць на чалавецтва, як сыходзяць голад, хвароба, смерць, i кожны чалавек ратуецца i трапечацца, як можа, жывучы на свеце. I от ён, Пятро Тадаровiч, цяпер жыве ў самай чорнай навале няшчасця. Калi ўсё жыццё яго было як змрок, у якiм сягды-тагды высвечвалi зоры, дык цяпер нiякiя зоры нiдзе не свецяць. "Божа, выратуй мяне", - прасiлася ўся iстота гэтага чалавека. Свет стаяў навокал яго, над iм i пад iм усiм багаццем сваiх праяў; стаялi пад месяцам чорныя лясы, халадзiла чалавечае цела цiхiм i радасным холадам зямля. Неба палавела, i на iм папялелi зоры, i на iх месцы высвечвалi новыя i ўсё тлелi i тлелi. Iшла няспынная плынь часу, цякла ў бездань без канца i пачатку. "Гэты свет i плачучы пераплачаш, а той - i скачучы не пераскочыш" - як грозная практыка асуджанасцi, стаяла над чалавекам нявольнiчная фiласофiя. Праўда, нi пра якi "той свет" чалавек не думаў, але "гэты свет" увесь губляўся ў чорнай безнадзейнасцi.
Дзесьцi на ўсход сонца ад таго месца, дзе сядзеў цяпер салдат, неяк лiпела на свеце яго сям'я. Ён думаў пра дзяцей тады, калi адыходзiла ад яго няшчасце: вайна! Гэта было за ўвесь гэты час, калi даводзiлася быць у тыле армii або калi доўга цягнуўся спакой на самым фронце. У гэтакiя ж днi, як гэты апошнi, чалавек выходзiў з роўнiцы ўсiх з'яў i адно сам сабе i ў сабе вырастаў як супрацьлегласць усяму, што толькi ёсць на свеце. Жывая iстота прагла жыць!
Санiтары з лiхтарыкам iшлi ў гэты бок паўз акопы. Яны падышлi зусiм блiзка, i яны ўжо былi салдату як ворагi якiя: яны яго вернуць у той жудасны свет, з якога ён нядаўна выйшаў. Не думаючы, салдат споўз у акоп, i санiтары прайшлi паўз яго далей. Чуваць былi iхнiя цiхiя галасы, пасля за iмi цiха i павольна прагрукалi колы, фыркнулi конi, i зноў усё стала цiха. Салдат у роспачы зноў заўважыў над сабою безнадзейныя зоры i халоднае неба. Ён выразна чуў, як штосьцi дзесьцi недалёка глуха шаравалася, як аб сухую зямлю, нешта ўсё паскрыпвала; пасля яму пачало здавацца, што нехта стараецца выгаварыць слова, а выходзiць усяго паўслова i ўсё шпаркiм шэптам, хворым i нежывым. Салдат шмат чуў гэтага людскога шэпту i шмат бачыў, як каналi людзi з гэтакiм шэптам i енкам. I ён адразу пазнаў, што тут, дзесьцi паблiзу, блiзка да смерцi ранены.
Пятро Тадаровiч далёкi быў i заўсёды, а яшчэ больш цяпер, у гэтыя хвiлiны, ад таго, каб да роспачы напiнаць нервы i забывацца на тое, што над iм вiсiць смерць. З такою думаю можна звыкнуцца, але ўсё адно чалавек звычайны тут не пераступiць мяжы, за якою пачалася б абыякавасць да свайго жыцця. Таму Пятро Тадаровiч лёгка прывык да смерцi сотняў i тысяч людзей навокал сябе. Перадсмяротныя шэпты нейкага невядомага цяпер у акопе не здзiвiлi яго. Ён адно падаўся крыху глыбей, прылёг плячыма да спусцiстай, разбуранай гарматамi акопнай сцяны i маўчаў так колькi хвiлiн. Чалавечы няясны, можа нават непрытомны, шэпт iшоў крыху зводдалеку. Раптам Пятро Тадаровiч пачаў заўважаць асобныя словы ў гэтым шэпце, выразна ён ужо чуў:
- Хто там? Хто там? Сюды. Сюды.
Пятро Тадаровiч, не думаючы лiшку, падаўся ў цемень акопа. Яму дзiўна стала, што чалавек шаптаў не зусiм ужо гэтак блiзка ад яго, як яму раней здавалася. Яму прыйшлося ступiць акопам не менш, можа, як дваццаць пяць крокаў. Падышоўшы блiзка, ён пачуў, што хтосьцi шэпча, i не гэтак ужо непрытомна i слаба: можна было добра разбiраць i словы, адно што яны раней заглушалiся адлегласцю.
- Хто? Хто? - шаптаў хтосьцi невядомы.
- Салдат, - сказаў Пятро Тадаровiч i на ўсялякi выпадак дадаў, падумаўшы: - Ранены ў нагу.
- Памажыце мне, - сказаў невядомы. - Я палкоўнiк i ранены ў жывот.
Па-першае, гэта быў палкоўнiк. Па-другое, ён гэтак малiў, прасiў. Значыцца, усё пераблыталася, нiякiх ранейшых устанаўленняў. I незвычайнасць найшла на гэтага радавога салдата, нявольнiка, слаба раненага ў нагу, Пятра Тадаровiча. Без усялякiх чыноў, а так проста i разам з тым спелячы ў сабе пэўныя думкi, што пачалi ўжо набываць выразнасць, ён пачаў гаварыць з палкоўнiкам.
- Што ж мне зрабiць, як памагчы?
- Вынесцi мяне з акопа на гару, калi больш нiчога не можаш. Тут акопы назаўсёды астануцца пустыя, нiхто сюды не загляне, i мне тут давядзецца кончыцца. На гары, можа, мяне заўважыць хто-небудзь. Калi ж можаш, занясi, цi як, да санiтараў. Або заўваж месца i iдзi скажы, што тут ляжыць ранены палкоўнiк. Ты хадзiць можаш?
- Магу, я няцяжка ранены.
Палкоўнiк доўгiя хвiлiны маўчаў, стагнаў i адпачываў ад сваёй нядаўняй гаворкi. Як варушыўся - новыя рамянi паскрыпвалi на яго плячах.
- Я табе даклярую, - захрыпеў ён зноў, - белы бiлет...
- Значыцца, я ўжо тады нiколi не буду на вайне?
- Нiколi... Апроч гэтага, я дам табе зямлi, з свайго маёнтка выдзелю...
- Значыцца, вы белы бiлет можаце выклапатаць?
- Што гэта мне значыць! Урэшце, я магу даць табе гэтулькi грошай, што ты сам можаш купiць сабе белы бiлет. Нясi. Бяры мяне i нясi... Не бойся. Ты астанешся, калi баiшся, пры мне. Ты мой дзяншчык, i больш нiчога.