Альбер Камю - Ёна, або Мастак за працай (на белорусском языке)
Назаўтра ён паспрабаваў працаваць у калiдоры, паслязаўтра - у душы, пад электрычным святлом, яшчэ праз дзень - на кухнi. Але ўпершыню яму пачалi замiнаць людзi, якiх ён сустракаў паўсюль; яму замiналi ўсе - i тыя, каго ён амаль не ведаў, i тыя, хто быў яму блiзкi i каго ён любiў. На пэўны час ён спынiў працу i задумаўся. Каб дазваляла надвор'е, ён мог бы намаляваць што-небудзь на натуры. Але, на жаль, наблiжалася зiма, i цяпер маляваць краявiды было немагчыма, трэба было чакаць вясны. Ён усё ж паспрабаваў, але хутка адмовiўся: холад прабiраў наскрозь. Некалькi дзён ён правёў побач з палотнамi, але часцей проста сядзеў каля iх цi стаяў ля акна; ён ужо нiчога не маляваў. Тады ён зранку пачаў хадзiць у горад. Ён ставiў сабе мэту - накiдаць нейкую дэталь, дрэва, скасабочаную хату, профiль выпадковага прахожага. Але пад канец дня ў яго так нiчога i не было. Наадварот, кожная сама малая спакуса - газета, спатканне са знаёмым, вiтрына цi цеплыня ў кавярнi - усё затрымлiвала яго. Кожны вечар ён знаходзiў апраўданне свайму нячыстаму сумленню, якое мучыла яго ўвесь час. Ён будзе маляваць, вядома, будзе, i нават лепш, як раней, вось толькi мiне гэты час уяўнай, вонкавай спустошанасцi. Цяпер ён працуе ўсярэдзiне, у думках, вось i ўсё, а потым - потым яго шчаслiвая зорка ўзыдзе зноў i зазiхацiць новым i чыстым бляскам. Тым часам ён ужо амаль не пакiдаў кавярань. Ён заўважыў, што алкаголь выклiкае ў яго такi самы душэўны ўздым, якi ён адчуваў у днi сваёй плённай працы, у тыя днi, калi ён думаў над сваiмi карцiнамi з вялiкаю цеплынёй i замiлаваннем, параўнальным адно з яго любоўю да дзяцей. Пасля другой чаркi каньяку да яго вярталася гэта пранiклiвае хваляванне, i ён адчуваў сябе адначасова гаспадаром сусвету i яго слугой. На жаль, ён цешыўся гэтым пачуццём, склаўшы рукi, яно праходзiла марна, не ўвасабляючыся ў мастацкi твор. Але менавiта яно больш за ўсё наблiжалася да творчай радасцi, якая складала ўвесь сэнс яго жыцця, i цяпер ён доўгiмi гадзiнамi сядзеў у пракураных дымам i шумных закутках i аддаваўся марам.
Але ён цураўся тых кварталаў i кавярань, дзе можна было напаткаць мастакоў. Калi ж ён сустракаў знаёмага, якi пачынаў з iм гутарыць пра яго жывапiс, яго брала панiка. Яму хацелася ўцячы, знаёмы заўважаў гэта, i тады Ёна ўцякаў. Ён ведаў, што за спiнаю ў яго кажуць: "Ён лiчыць сябе за Рэмбрандта", i гэта яшчэ больш прыгнятала яго. Так цi iнакш, на яго твары ўжо не было ўсмешкi, i яго былыя сябры зрабiлi з гэтага дзiўную, але непазбежную выснову: "Калi ён не ўсмiхаецца, значыць, ён задаволены сабой". Ведаючы гэта, Ёна ўсё больш адасабляўся, пачаў скрытнiчаць. Калi ён уваходзiў у кавярню, яму досыць было адчуць, што нехта з прысутных яго пазнаў, як усярэдзiне ў яго ўсё халадзела. Нейкую секунду ён стаяў у поўнай бяссiльнасцi, ахоплены нейкiм незразумелым сумам, i намагаўся не выдаць свайго замяшання. Але раптам у iм абуджалася неадольная патрэба ў сяброўскай падтрымцы. Ён прыгадваў добрыя вочы Рато, рэзка паварочваўся i знiкаў. Неяк, у адзiн такi момант, ён пачуў, як нехта сказаў у яго за спiнай: "Ты бачыў? Ну i пыса!"
Ён хадзiў ужо толькi ў кварталы на самай ускраiне, дзе яго нiхто не ведаў. Там ён мог гаманiць i ўсмiхацца, да яго вярталася зычлiвасць, нiхто яго не распытваў. Ён завёў некалькi малапатрабавальных прыяцеляў. I асаблiва любiў кампанiю аднаго, што працаваў гарсонам у прывакзальным буфеце, дзе Ёна часта бываў. Аднойчы той запытаўся: "А чым вы наогул займаецеся?" - "Малюю". - "Што, маляр? Цi, можа, мастак?" - "Мастак". - "Вунь як! Няпростая справа", - адказаў гарсон. Болей яны не гаманiлi пра гэта. Але, думаў Ёна, справа няпростая, ды ён выкруцiцца, вось толькi знойдзе, як уладзiць жыццё.
Дзень за днём, чарка за чаркай, ён знаёмiўся з новымi людзымi, на дапамогу прыйшлi жанчыны. З iмi ён умеў шчыра пагутарыць, перад цi пасля ложка, а галоўнае - крыху пахвалiцца. Яны разумелi яго, нават калi i не надта давалi веры. Часам яму здавалася, што былая моц зноў вяртаецца да яго. I аднойчы, падбадзёраны адной такою сяброўкай, ён вырашыў пачаць усё спачатку. Ён вярнуўся дадому i зноў паспрабаваў працаваць у спальнi, балазе краўчыхi тады не было. Але ўжо праз гадзiну адклаў палатно, усмiхнуўся Луiзе, гледзячы на яе пустымi вачыма, i выйшаў. Увесь дзень ён пiў, а ноч правёў у сваёй сяброўкi, хоць быў, зрэшты, няздольны яе пажадаць. Ранiцай Луiза сустрэла яго ў смутку, яе твар увасабляў сабой жывы боль. Яна хацела ведаць, цi спаў ён з гэтай жанчынай. Ёна адказаў, што з гэтай - не, бо быў п'яны, але раней спаў з iншымi. I ўпершыню, з адчаем у сэрцы, ён убачыў такi твар у Луiзы, твар тапелiцы, на якiм адбiлiся здзiўленне i вялiкая пакута. Тады ён раптам уразумеў, што за ўвесь гэты час нават не думаў пра яе, i яму зрабiлася сорамна. Ён папрасiў прабачэння, цяпер з гэтым кончана, заўтра ўсё будзе зноў як раней. Луiза была няздольная штосьцi сказаць i адвярнулася, каб схаваць свае слёзы.
На другi дзень Ёна выйшаў з дому вельмi рана. Iшоў дождж. Ён вярнуўся прамоклы да касцей, цягнучы на сабе нейкiя дошкi. У вялiкiм пакоi за кавай сядзелi два старыя сябры, якiя прыйшлi яго наведаць. "Ёна мяняе дэкарацыi. Цяпер ён будзе маляваць на дрэве!" - сказалi яны. Ёна ўсмiхнуўся: "Зусiм не. Але я сапраўды пачынаю нешта новае". Ён прайшоў у маленькi калiдор, куды выходзiлi душавы пакой, прыбiральня i кухня. Там, дзе калiдор паварочваў, ён спынiўся i доўга разглядаў высокiя сцены, што ўздымалiся пад змрочную столь. Спатрэбiлiся лескi, i ён спусцiўся па iх да кансьержа.
Калi ён вярнуўся, у кватэры было яшчэ некалькi знаёмых, i яму давялося адбiвацца ад iх захопленых воклiчаў i пытанняў дзяцей, каб нарэшце дабрацца да канца калiдора. Жонка ў гэту хвiлiну якраз выходзiла з кухнi. Ёна паставiў лескi i моцна прыгарнуў яе да сябе. Луiза зiрнула яму ў вочы. "Прашу цябе, сказала яна, - не трэба пачынаць усё зноў". - "Не, не, - адказаў Ёна. - Я буду маляваць, я павiнен маляваць". Але здавалася, ён казаў гэта самому сабе, яго позiрк быў недзе вельмi далёка. Ён пачаў працаваць. Пасярэдзiне вышынi сцен ён збудаваў памост, i ў яго атрымалася нешта накшталт вузкiх, але глыбокiх i высокiх антрэсоляў. Адвячоркам усё было скончана. Тады Ёна стаў на лескi, ухапiўся рукамi за край памоста i некалькi разоў падцягнуўся, каб выпрабаваць трываласць сваёй канструкцыi. Потым ён далучыўся да тых, хто чакаў яго ў зале, i ўсе былi радыя зноў бачыць яго такiм сардэчным i ветлiвым, якi ён быў раней. Увечары, калi хата ўжо амаль апусцела, Ёна ўзяў газнiцу, крэсла, зэдлiк, падрамнiк i пад цiкаўнымi позiркамi дзяцей i трох жанчын падняў усё гэта на антрэсолi. "Ну вось, - прамовiў ён з вышынi свайго седала. - Цяпер я буду працаваць тут i нiкому не перашкоджу". Луiза запыталася, цi ўпэўнены ён, што зможа там нешта зрабiць. "Вядома, - адказаў Ёна. - Многа месца не трэба. Мне тут будзе вальней. Сярод вялiкiх мастакоў былi i такiя, што малявалi са свечкай, але..." - "Дошкi хаця трывалыя?" Дошкi былi трывалыя. "Супакойся, сказаў Ёна, - гэта ж выдатнае выйсце". I ён спусцiўся ўнiз.
Назаўтра, з самага ранку, ён узлез на антрэсолi, сеў, паставiў перад сабой на зэдлiку падрамнiк, абапершы яго аб сцяну, i, не запальваючы газнiцы, пачаў чакаць. Выразна да яго даходзiлi толькi гукi з кухнi ды прыбiральнi. Усё астатняе - галасы гасцей, дзвярныя i тэлефонныя званкi, шарканне ног, размовы - здавалася вельмi далёкiм i глухiм, нiбы адбывалася недзе на вулiцы цi ў суседнiм двары. I ў той час, калi ўся кватэра патанала ў бязлiтасным яркiм святле, тут панаваў заспакойвальны цень. Час ад часу пад антрэсолямi ўзнiкаў якi-небудзь Ёнаў сябар. "Ты што там, Ёна?" - пытаўся ён. "Працую". - "Без святла?" - "Так, пакуль што без". Ёна не маляваў, ён разважаў. Седзячы ў змроку i амаль што ў поўнай цiшы, якая параўнаннi з ранейшым вэрхалам здавалася спакоем магiлы цi пустэльнi, ён прыслухоўваўся да свайго сэрца. Гукi, якiя даходзiлi да памоста, цяпер ужо быццам не тычылiся яго, нават калi да яго нехта звяртаўся. Так бывае, калi самотнiк, заснуўшы ў сваiм сiратлiвым ложку, памiрае сярод ночы, а ўранку ў пустым доме пачынае назойлiва званiць тэлефон, дарэмна раздзiраючы паветра над глухiм нерухомым целам. Але Ёна жыў, ён слухаў цiшыню, што панавала ў iм, i чакаў. Ёна чакаў сваю шчаслiвую зорку, якая, яшчэ недзе схаваная, была ўжо гатовая ўзысцi зноў, узнiкнуць раптам ва ўсiм сваiм непарушным харастве i зазiхацець над марнасцю пражытых дзён. "Свяцi, свяцi, - казаў ён, - не пазбаўляй мяне свайго святла". Яна заззяе зноў, ён быў упэўнены ў гэтым. Але раней - трэба было яшчэ доўга i шмат разважаць: на шчасце, цяпер ён мог быць адзiн, не адасабляючыся ад блiзкiх. Яму трэба было нарэшце ўразумець тое, чаго ён ясна яшчэ не ўсведамляў, хоць заўжды адчуваў i заўжды маляваў так, нiбы яно было яму добра вядома. Ён павiнен быў нарэшце авалодаць гэтаю таямнiцай, бо яна, Ёна ведаў гэта, тычылася не толькi мастацтва. I таму ён не запальваў газнiцы.
Цяпер кожны дзень Ёна залазiў на антрэсолi. Госцi пачалi прыходзiць радзей, бо Луiза была заўсёды занятая i не магла шмат часу трацiць на размовы. А Ёна спускаўся толькi паесцi i потым зноў лез на сваё седала. Увесь дзень ён нерухома сядзеў у прыцемку. I толькi ўначы, калi жонка ўжо была ў ложку, таксама прыходзiў спаць. Праз некалькi дзён ён папрасiў Луiзу падаць яму сняданак наверх, i яна зрабiла гэта так клапатлiва, што Ёна нават расчулiўся. На ўсякi выпадак, каб болей не турбаваць жонкi, ён параiў ёй нарыхтаваць сёе-тое з ежы - няхай яно ляжыць тут, на антрэсолях. Пацiху-патроху ён увогуле перастаў спускацца ўдзень, але i есцi амаль што не еў. Неяк увечары ён паклiкаў Луiзу i папрасiў дзве коўдры: "Я пераначую тут". Луiза зiрнула на яго, адкiнуўшы голаў назад, хацела была нешта сказаць, але змаўчала. Яна толькi ўважлiва глядзела на яго заклапочанымi i сумнымi вачыма. I раптам Ёна заўважыў, як яна пастарэла, якi глыбокi след у яе душы пакiнула iх нялёгкае жыццё. Ён падумаў тады, што нiколi па-сапраўднаму не дапамагаў ёй. Але раней, чым паспеў нешта сказаць, Луiза ўсмiхнулася - так пяшчотна, што ў Ёны зашчымела ў сэрцы. "Як хочаш, любы", - сказала яна.
