Стефан Гайм - Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)
У старасьцi мы зьбiраем ураджай жыцьця, i калi яно было добрае й падабалася чалавеку, дык ён багаты й дабраславёны, i, слова Божае, як калiсьцi ў такога чалавека як Паўль фон Айцэн, якому слова сам Бог уклаў у вусны, пабожна сыходзiць зь iх. У яго ня толькi выходзiць у сьвет "Нямецкi зборнiк казаняў" (Deutsche Postille), куды прадумана й старанна ён уключыў усе свае нядзельныя i сьвяточныя пропаведзi, каб ягоныя падначаленыя службовыя браты на будучае ведалi, што й як яны, зь лёгкiмi, мясцова абумоўленымi ariatviones, павiнны гаварыць сваiм авечачкам; ён ня толькi субмiтуе прыхiльнай публiцы сваё "Хрысьцiянскае настаўленьне, як, зыходзячы з двух пастулатаў хрысьцiянскага вучэньня i веры, пра сьвятую эўхарыстыю нашага любаснага Госпада Iсуса Хрыста, з чыстай праўды Боскага слова, даказваючы шчырую iсьцiну супроць усякага роду сэктаў i аблудаў, можна сьцiпла й бяз прыкрай лаянкi весьцi казань", i сьпешна прысьвячае яго пасьля заўчаснай сьмерцi свайго лiтасьцiвага князя i герцага наступнiку Ёгану Адальфу; не, цэлы сьвет, асаблiва пратэстанцкi, i на чале яго новы герцаг, згодныя, што без намогi й стараньня супэрiнтэндэнта ў Шлезьвiгу з герцагства нiколi ня сталася б царства божага, да якога, кажучы словамi прарока Iсаi, натоўп ля мора навяртаецца.
Iдзе да таго, што й хатняга шчасьця не бракуе. Хоць яго жонка Барбара, пасьля таго як схуднела яшчэ больш i высахла да касьцей i пасьля таго, як ён цьвёрда паабяцаў ёй спатканьне ў iншым, лепшым месцы, шчасна спачыла, але дзецi вырасьлi здаровымi й дзельнымi людзьмi, i нават крошка Маргарэтэ нягледзячы на сваё калецтва дасталася пад вянец зь пiсарам Вольфгангам Калундам, разам зь якiм anno 1610 за забойства iхняга зяця, бургамiстра Клаўса Эсмарха з Апэнрадэ, была пакарна сьмерцю; але гэтага яшчэ Айцэн ня ведае наперад, а яго прыяцель Лёйхтэнтрагер, якi з прычыны некаторых ведаў мог бы сказаць пра гэта, маўчыць.
Гер тайны радца таксама не памаладзеў; бародка сiвая, акурат як i рэдзенькiя валасы на чэрапе, толькi густыя, востра сагнутыя бровы па-ранейшаму чорныя, крыху аддаючы ў рыжаватасьць. Ён шмат езьдзiць, нiхто ня ведае, куды й зь якiмi гешэфтамi, але сёньня на месцы, быў пры двары, каб разьвiтацца: новым валадарам патрэбны новыя дарадцы, i цяпер ён сядзiць у Айцэнавым пакоi, у камiне гарыць агонь, крошка Маргарэтэ, якая са сваiм Калундам ўсё яшчэ жыве ў доме, каб быць пад рукою ў бацькi, праставiла вiно, бочачку якога прывёз Лёйхтэнтрагер з далёкiх земляў, сказаўшы, быццам яно было сапраўднай крывёй, чырвонага вiна пi чарку да дна.
- Такое самае, - казаў ён, - як i тады ў Вiтэнбэргу, калi я частаваў цябе, i Маргрыт была з намi.
- Ах, - уздыхае Айцэн, - Маргрыт.
- Самыя прыгожыя жанчыны, - кажа Лёйхтэнтрагер, - заўсёды тыя, якiх мы самi сабе ствараем.
- Мiраж, блiзiр, - кажа Айцэн, - чорт выдумаў, чорт i зрабiў.
- Але ж ты кахаў яе, - кажа Лёйхтэнтрагер i ўсьмiхаецца сваёй цiхай, крывой ухмылкай, якая кажа, што за кожным, хто ёсьць, стаiць нехта iншы, а за iм яшчэ нехта цi нешта, i што на сьвеце ногул няма нiчога, нам усё толькi здаецца, а ўсе iсьцiны пакрыўленыя i перакручаныя.
- Яна абдурыла мяне, - кажа Айцэн, - i ўцякла зь жыдам, Агасфэрам, якi быў пахiбаю ўсiх веруючых хрысьцiян.
- I якога ты дазволiў закатаваць кiямi да сьмерцi, - дадае Лёйхтэнтрагер.
Айцэн адпiвае вiна й паляпвае сябра па горбiку.
- Калi б ён быў Агасфэр, сапраўдны, - кажа ён, - якога пракляў наш Гасподзь Iсус i асудзiў на вечнае вандраваньне, дык у яго не дайшло б да сьмерцi, ён весела перанёс бы ўсё i ўцёр бы носа геру прафузу, калi той у канцы саўгануў яму ботам пад бок, каб пераканацца, што ў iм сапраўды не засталося жыцьця.
I ў самы гэты момант у пакой уваходзiць крошка Маргарэтэ й ставiць на стол трэйцi кубак, i калi бацька пытаецца ў яе, што б гэта значыла, бо як бы ён жадаў бачыць за сталом гера Калунда, ён бы ўжо яму паказаў, дык яна з усiм належным рышпектам адказвае, што кубак не для яе Калунда, а для аднаго чалавека, якi толькi што прыйшоў, гэта сябар дома, як сказаў ёй, i тут запозьнены госьць ужо стаiць у парозе, цёмны ў сьвятле камiна, у якiм раптам шалёна замiльгатала полымя, i гер супэрiнтэндэнт закрычаў бы яму, калi б толькi здолеў: Вымятайся прэч, у iмя Айца, Сына й Духа Сьвятога!, але такая слабасьць сталася ў яго чэлесах, i толькi сэрца застукатала ў горле, як тысяча молатаў. Але Агасфэр наблiжаецца да стала, за якiм сядзяць Айцэн i Лёйхтэнтрагер, такi ж малады, як i раней, пры першым разе; малады жыд у плямiстым лапсердаку, чорная ярмолка на кучаравых валасах, ужо вальяжыцца ў крэсьле, вальготна выцягнуўшы наперад ногi, тым часам як крошка Маргарэтэ апускаецца перад iм на каленi й сьцягвае перапэцканыя боты з ног, ступакi якiх закарэлi, як вырабленая скура, ад доўгiх вандровак. Пасьля гэтага ён гладзiць крошку Маргарэтэ па галоўцы й кажа геру тайнаму радцу:
- Мiр з вамi, Лёйхтэнтрагер, а як iдуць справы з вашай працай, i цi ўсё яшчэ пры вас кесарава манэта й пэргамант з надпiсам?
- Мая праца iдзе наперад, - кажа Лёйхтэнтрагер, - гэта вы самi бачыце. I кесарава манэта пры мне, як i пэргамант са словамi прарока, напiсанымi на iм. - I дастае манэту й пэргамант з кiшэнi й перадае Агасфэру, быццам гэта былi няма ладу якiя скарбы.
Айцэну робiцца вусьцiшна, ён быццам бы гэта ўжо раз перажыў. А яго прыяцель Лёйхтэнтрагер ужо хоча ведаць, чаго ён так дрыжыць, цi ж мала ён прапаведаваў уваскрэсеньне зь мёртвых, i вось табе маеш, калi тое сталася, ён палохаецца.
- Але я ня ўцямлю, што за гэтым, - кажа Айцэн, - альбо тут сам жыд у плоцi, альбо ж выпладзень пекла, i гэта мяне так палохае.
Лёйхтэнтрагер налiвае яму вiна й суцяшае.
- Ня бойся, Паўль, - кажа ён, - што йдзе, прыйдзе, i ня ты першы, ня ты апошнi, каго чорт забiрае.
Айцэн прымушае сябе засьмяяцца, хоць яму зусiм не да сьмеху, i пасьля таго як ён адаслаў крошку Маргарэтэ з пакоя, якая даволi такi неахвотна выйшла, ён няцьвёрдым голасам пытаецца, цi ня хоча прыяцель Лёйхтэнтрагер сказаць на поўным сур'ёзе, што ў iм больш д'ябальскага чым проста iмя, Люцыпар; акрамя таго ён, Айцэн, нiколi не схаўрусаваўся б з чортам i пактаў не заключаў бы так, каб ён гэтага ня ведаў, бо такi сатанiнскi дакумант, як яно належыцца, прыпячатваецца крывёю, а тут нiякi чорт ня мае нi права на яго, нi якiх бы там нi было прэтэнзiй да яго.
Тут падымаецца Агасфэр i выпростваецца ў цёмную постаць i разгортвае кавалак асьлiнай скуры, якую даў яму Лёйхтэнтрагер, i чытае напiсанае на iм у тоне, ад якога ў Айцэна кроў у жылах стыне:
- Глядзi, вось Я - на пастыраў, i спаганю авечак Маiх з рук iхнiх i ня дам iм болей пасьвiць авечак, i ня будуць болей пастыры пасьвiць самiх сябе, i вырву авечак Маiх з пашчанак iхнiх, i ня будуць яны ежаю iм.
Айцэн ведае словы, прарок Эзэкiiль гэта той, якога ён сам часта панукаў на добрыя справы, i калi ён пачынае разумець, што Вечны Жыд пасьля яго праходу па "вулiцы" не вярнуўся б толькi дзеля таго, каб правесьцi зь iм духоўны дыспут, а што тут iдзе пра вечнае жыцьцё, ён абараняецца з усiм запалам i зацята, як толькi можа, i заяўляе, што ён, Айцэн, быў-такi лепшым пастухом, чым нехта ў сваiм гешэфце, i хоць з Богам на вуснах, але ня чужы й сьвецкiм выгодам, бо што ж тут такога; азiрнешся вакол у герцагстве, i гер тайны радца пацьвердзiць: тут пануе найлепшы духоўны парадак, i няма нiкога, хто самахоць ухiлiўся б ад хрысьцiянскага вучэньня, якое руплiва закладзена добрым доктарам Марцiнусам Лютэрам, а сьледам за iм i iм, Яго герцагскай мосьцi вярхоўным iнспэктарам i супэрiнтэндэнтам, i народ пачувае сябе ахаваным у веры, тым часам як па той бок мяжы, як на ўсход, так i на захад, культывуюцца самыя заганныя ератычныя вучэньнi, i ўсякi там Гiнц альбо Кунц лiчыць, што лепш выкладае Хрыста, чым ардынаваны на тое слуга Гасподнi.
Гаворыць гэта й глядзiць, шукаючы сьведчньня i падтрымкi, на Лёйхтэнтрагера, якi заўсёды падшпорваў яго на богаўгодныя чыны й часта вяцягваў яго з лужыны; але той падбiрае насьмешлiва губкi й кажа:
- Менавiта таму, мой усехрысьцiянскi дружа, менавiта за гэтыя адмысловыя заслугi ты цяпер чортаў.
I як толькi Айцэн падымаецца, каб запярэчыць, хоць у глыбiнi душы ён ведае, што няшчасны ўкрыжаванец не на тое аддаў сваю кроў, каб увекавечнiць палiцыю i сваё цела, ня дзеля пэрпэтуiраваньня вялiкай моцы ўладаў, як жыд падымае руку й кажа:
- Бог ёсьць свабода, бо вырашае Ён, i нiхто iншы за Яго; калi ж тое праўда, што Бог стварыў чалавека паводле свайго вобразу, хто ж тады адважыцца ўцiснуць чалавечы дух у дактрыны?
I тут Айцэн адчувае, што загнаны ў вугал, ён бачыць танец ценяў ў мiгатлiвым сьвятле й думае, што ўсё гэта маленькiя чарцяняты, якiя цiкуюць за iм з распаленымi ражнамi й вiламi, i ўскрыквае. Але гер тайны радца лёгенька кранае яго пальцамi й кажа:
- Паколькi вы лiчылi сябе мудрым, вы сталiся дурнем, як i пiсаў апостал Павел рымлянам.
Айцэн чуе гэта, i ў яго мозгу, у якiм выслоўi й вершы Сьвятога Пiсаньня закруцiлiся, як маленькiя колцы, яго гэта тузае й падколвае, i ён думае, што чорт падкiнуў яму выратавальную вяровачку, каб ён ухапiўся за яе. Таму кажа:
- Усё яно менавiта так, але што меў на ўвазе апостал, пiшучы гэта? Што чалавек можа iсьцi няправiльным шляхам i ўпадаць у памылкi; цi ж за гэта ён робiцца чортавым i павiнен быць пракляты на векi вечныя? Так, я памыляўся, бо я намагаўся пабудаваць на зямлi царства, якое сутнасьцю падобнае да нябеснага, дзе мае значэньне толькi адна рада i ўсё робiцца паводле адной волi; чалавек не павiнен хацець чынiць, падобна Богу, ён толькi жменька праху.
