Генрих Белль - Бiльярд а палове дзесятай (на белорусском языке)
- Хай сабе крыху пачакаюць, - адказаў ён. - Мне яшчэ трэба даведацца, што яны зрабiлi з табою, авечка. Я ж пра цябе амаль нiчога не ведаю.
- Авечка... - сказала яна, - скуль ты гэта ўзяў?
- Дык так, проста нешта прыйшло ў галаву, - адказаў ён. - Раскажы, што яны выраблялi з табою. Мяне заўсёды смяшыць твой додэрынгенскi акцэнт: ён табе зусiм не пасуе; мне вядома толькi, што ты хадзiла там у школу, але нарадзiлася ў iншым месцы; ведаю, што ты дапамагаеш фраў Клошграбэ пячы пiрагi, гатаваць ежу i прасаваць бялiзну.
Яна паклала Ёзэфаву галаву сабе на каленi, заплюшчыла яму вочы i сказала:
- Са мною? Ты хочаш даведацца, што яны зрабiлi са мною? Яны кiдалi на мяне бомбы i не траплялi, хоць бомбы былi такiя вялiкiя, а я - такая малая; людзi ў бамбасховiшчы запiхвалi мне ў рот ласункi, а бомбы падалi i не траплялi ў мяне; я чула толькi, як яны рвуцца i як асколкi з шумам ляцяць праз ноч, нiбы птушкi; нехта ў бамбасховiшчы сказаў: "Дзiкiя гусi шумяць уначы". Мой бацька быў высокi, цёмнавалосы, зграбны; ён насiў карычневы мундзiр з мноствам залатых нашывак i нешта накшталт блiскуча-срэбнага штылета на рамянi; ён стрэлiў сабе ў рот; не ведаю, цi бачыў ты калi-небудзь чалавека, якi стрэлiў сабе ў рот? Hе, не бачыў? Тады дзякуй Богу, што ён уратаваў цябе ад гэткага вiдовiшча. Бацька ляжаў на дыване, кроў сцякала на смiрнаўскiя ўзоры - гэта быў сапраўдны смiрнаўскi дыван, мой дарагi; а мая мацi была бялявая высокая жанчына ў сiняй унiформе, на галаве насiла шыкоўны капялюш; на рамянi ў яе не было штылета; i яшчэ ў мяне быў малы брат; ён быў нашмат меншы за мяне i светлавалосы; малы брат вiсеў на дзвярах з пятлёю на шыi, матляючыся ўзад i ўперад, а я смяялася... i ўсё яшчэ смяялася, калi мацi накiнула мне зашмаргу на шыю, мармычучы сабе пад нос: "Ён даў такi загад", але раптам увайшоў нейкi чалавек без формы, без залатых нашывак i без штылета, толькi ў руцэ ў яго быў пiсталет; ён нацэлiў гэты пiсталет у мацi, а я заплакала, бо на шыi ў мяне была пятля i мне дужа хацелася пагуляць у тую гульню, у якую было дазволена гуляць майму малому брату - "ён даў такi загад"', але чалавек зацiснуў мне рот, сцягнуў мяне ўнiз па сходах, зняў з шыi пятлю, пасадзiў мяне на грузавiк...
Ёзэф паспрабаваў быў ссунуць яе рукi са сваiх вачэй, але яна трымала моцна, а праз хвiлю спыталася:
- Hе хочаш слухаць далей?
- Хачу, - адказаў ён.
- У такiм разе хай вочы будуць закрытыя, i - дай мне цыгарэту.
- Тут, у лесе?
- Тут, у лесе.
- Вазьмi ў мяне ў кашулi, у кiшэнi.
Ён адчуў, як яна адшпiлiла ў яго кашулi гузiк на кiшэнi i, не адымаючы правай рукi ад яго вачэй, выцягнула запалкi i цыгарэты.
- Давай i табе прыкуру, тут, у лесе, - сказала яна. - Я мела тады якраз пяць гадкоў i была такiм мiлым дзiцёнкам, што людзi лашчылi мяне нават на грузавiку: запiхвалi мне ў рот ласункi, мылi мяне з мылам, калi машына спынялася; грузавiк абстрэльвалi з гармат i кулямётаў, але ў нас не патрапiлi; мы ехалi доўга... не ведаю нават, як доўга, але не менш як два тыднi; а калi мы спынiлiся, чалавек, якi не дазволiў мне згуляць у гульню "Ён даў такi загад", узяў мяне да сябе, закручваў мяне ў коўдру i клаў побач на сена, на салому, часам - на ложак, кажучы: "Ану, скажы мне "тата"; я не ўмела казаць "тата": да мужчыны ў прыгожай форме я заўсёды звярталася "папа"; але я навучылася казаць: "тата"; трынаццаць год запар я казала гэтае слова чалавеку, якi не дазволiў мне згуляць у тую гульню; у мяне з'явiлiся ложак, коўдра i мацi, якая была строгая, але мяне любiла; i цэлыя дзевяць гадоў я жыла ў чыстым доме; калi я першы раз прыйшла ў школу, пробашч сказаў: "Паглядзiце, паглядзiце, хто да нас прыйшоў - несапсаваная i самая чыстая ў свеце паганачка"; а iншыя дзецi, з якiх нiхто не быў паганцам, пачалi смяяцца, пробашч тым часам дадаў: "Давайце раз-два - i зробiм з нашай малой паганачкi, з нашай добрай авечкi хрысцiянскае дзiця"; i яны зрабiлi з мяне хрысцiянскае дзiця. I авечка расла, жвавая i шчаслiвая, гуляла ў карагоды i ў бэрка, забаўлялася з мячыкам, скакала цераз вяровачку i дужа любiла сваiх тату i маму; i надышоў дзень, калi ў школе было пралiта трохi слёз, сказана колькi прамоваў, узгадана колькi разоў пра "этап у жыццi" i я пайшла вучыцца да краўчыхi, неўзабаве ўжо ўмела добра абыходзiцца з iголкай i нiткамi, ад мацi навучылася прыбiраць у хаце, пячы пiрагi, гатаваць стравы, а ўсе людзi ў вёсцы казалi: "Яна яшчэ выйдзе за прынца, не нiжэй..."; але аднаго разу ўвечары ў вёску прыехала вельмi вялiкая i вельмi чорная машына; барадаты шафёр спынiў машыну на дзядзiнцы i з кабiны спытаўся ў людзей: "Дзе тут жывуць Шмiцы?" А людзi адказалi: "У нас тут многа Шмiцаў, якiя вам патрэбныя?" Мужчына сказаў: "Тыя, што ўзялi дзiця на выхаванне". Тады людзi сказалi: "А, гэта Эдуард i яго жонка; яны жывуць там, у баку ад дарогi, за кузняй; перад iх хатаю расце самшыт". Мужчына сказаў: "Дзякуй"; машына паехала далей, i людзi рушылi за ёю ўслед, бо ад дзядзiнца да Шмiцавай хаты было самае большае пяцьдзесят крокаў; я сядзела на кухнi i ачышчала салату; я вельмi любiла гэты занятак, надрэзваць лiсце, потым дрэннае выкiдаць, а добрае класцi ў рэшата, дзе яна была такая зялёная i чысцюткая; а мая мацi якраз казала мне: "Hе засмучайся, Марыяна; то не iх вiна; калi хлопцам трынаццаць-чатырнаццаць год - а ў некаторых гэта пачынаецца нават у дванаццаць, - яны робяць гэткiя рэчы; гэта - прырода, Марыяна, а з прыродаю справiцца нялёгка"; а я адказала: "Праз гэта я зусiм не засмучаюся". "Тады праз што ўсё-ткi", - спыталася мая мацi. Я сказала: "Я ўсё ўспамiнаю свайго брацiка - як ён вiсеў на дзвярах, а я смяялася i не ведала, як гэта жахлiва... а ён жа не быў нават хрышчоны". I не паспела мая мацi адказаць на гэта, як дзверы адчынiлiся - а мы не чулi, каб хто-небудзь пастукаў, - i я яе адразу пазнала: яна ўсё яшчэ была светлавалосая, высокая, насiла шыкоўны капялюш, толькi блакiтнай унiформы на ёй ужо не было; яна, не марудзячы, падышла да мяне, намерваючыся абняць, i сказала: "Ты, напэўна, i ёсць мая Марыяна... табе нiчога не падказвае голас крывi?" На хвiлю ножык, што я трымала ў руцэ, застыў у паветры, а пасля я адказала, абрэзваючы наступны лiсцiк салаты: "Hе, голас крывi мне нiчога не падказвае". "Я - твая мацi", - сказала яна. "Hе, - запярэчыла я, - мая мацi - вунь яна. Мяне завуць Марыяна Шмiц"; памаўчаўшы нейкую хвiлю, я дадала: "Ён даў такi загад, i Вы накiнулi мне на шыю пятлю, шаноўная фраў". Я навучылася ў краўчыхi казаць гэткiм жанчынам "шаноўная фраў".
Яна крычала i плакала, спрабавала абняць мяне, але я трымала нож перад сабою, вастрыём наперад; яна гаварыла нешта пра школу, пра ўнiверсiтэты, крычала i плакала, а я выбегла праз заднiя дзверы ў сад, пабегла праз поле да айца пробашча i ўсё яму расказала. Ён сказаў мне: "Гэта - твая мацi, а бацькоўскае права ёсць бацькоўскае права; пакуль ты не станеш паўналетняй, у яе застанецца права на цябе; гэта ўсё вельмi прыкра". А я адказала: "Хiба яна не страцiла таго права, гуляючы ў гульню "ён даў такi загад"? - "Ты увiшнае дзяўчо, запомнi гэты аргумент як след". Я яго запомнiла i паўтарала яго заўсёды, калi яны пачыналi гаварыць пра "голас крывi"; я казала ўвесь час: "Я не чую голасу крывi, я проста не чую яго". Яны гаварылi: "Гэтага не можа быць, гэта iдзе насуперак прыродзе". "Праўда, - адказвала я, "ён даў такi загад" - гэта было насуперак прыродзе". Яны казалi: "Але ж тое было больш як дзесяць год таму, i цяпер яна раскайваецца ў гэтым"; а я пярэчыла iм: "Ёсць учынкi, якiя нельга загладзiць раскайваннем". "Ты хочаш быць у сваiм прысудзе суровейшай за Госпада Бога?" - пыталiся яны. "Hе, - адказвала я, - я не Бог, i таму не магу быць гэткаю мiласэрнаю, як ён". Мяне пакiнулi ў маiх бацькоў. Але аднаму я не магла нiяк перашкодзiць: мяне сталi зваць не Марыяна Шмiц, а Марыяна Дростэ; я адчувала сябе, нiбы чалавек, якому штосьцi выразалi... Я ўсё яшчэ ўспамiнаю, - працягвала яна, - свайго малога брата, якога змусiлi гуляць у гульню "ён даў такi загад"... ты i надалей мяркуеш, што ёсць нешта горшае, такое дрэннае, што ты не наважваешся мне пра яго расказаць?
- Hе, не, - адказаў ён. - Марыяна Шмiц, я раскажу табе пра ўсё.
Яна адняла руку ад ягоных вачэй; ён выпрастаўся, паглядзеў на яе; яна намагалася не ўсмiхацца.
- Чагосьцi такога кепскага твой бацька, напэўна, зрабiць не змог бы, сказала Марыяна.
- Hе, - адказаў Ёзэф, - то не было гэтак кепска, ды ўсё-ткi досыць кепска.
- Хадзем, - сказала яна, - раскажы мне пра ўсё ў машыне; ужо амаль пятая, i яны нас чакаюць; калi б у мяне быў дзядуля, я не прымушала б яго чакаць, а калi б у мяне быў такi, як у цябе, дзядуля, я рабiла б дзеля яго ўсё на свеце.
- А дзеля майго бацькi? - спытаўся ён.
- Я яшчэ не ведаю яго, - адказала яна. - Хадзем, i не круцiся, скажы яму, як толькi надарыцца мажлiвасць. Хадзем.
Яна падняла яго за руку; ён абняў яе за плячо, i яны пайшлi да машыны.
9
Малады банкаўскi служка спачувальна паглядзеў на Шрэлу, калi той падсунуў да яго па мармуровым прылаўку пяць ангельскiх шылiнгаў i трыццаць бельгiйскiх франкаў.
- Гэта ўсё?
- Усё, - адказаў Шрэла.
Малады служка пачаў круцiць ручку лiчыльнай машынкi - у малой колькасцi яе абаротаў ужо заключалася пагарда, - хутка напiсаў дзве цi тры лiчбы на бланку i падсунуў Шрэле пяцiмаркавую купюру, чатыры манеты па дзесяць пфенiгаў i тры пфенiгавыя манеткi.
