Ян Борщевский - Драўляны Дзядок i кабета Iнсекта (на белорусском языке)
Наступнага дня панi Iнсекта з ксяндзом прыехалi ў Полацак. Бачылi гэтае дзiва ўсе ў кляштары, i жыхары натоўпамi прыходзiлi паглядзець на нечуваныя цуды. Кiдалi ёй ежу ў шкляны слоiк, але Iнсекта сядзела моўчкi i не каштавала нiчога; увесь гэты час была нямою, толькi вiдаць былi яе гнеў i неспакой.
- Трэба цяпер падумаць пра яе душу, - сказаў ксёндз i панёс яе ў слоiку ў зацiшны куток кляштара, дзе быў доўгi калiдор: з аднаго боку Архiтэктанiчная зала, з другога - музей; непадалёку ад гэтае залы пазiраў з муру, нiбы з вакенца, драўляны бюст фiлосафа Сакрата. Ксёндз паклаў кабету Iнсекту на фiлосафаву галаву i перад шматлiкiмi гледачамi чытаў ёй малiтвы i гаварыў на духоўныя тэмы. Але што рабiлася з галавою Сакрата! Страх успомнiць! Яна ў той час была падобная на запаленую бомбу, кiдалася сюды-туды; спалатнелi ўсе, хто блiзка стаяў. Баючыся, каб яна не раскалолася i не зашкодзiла гледачам, ксёндз безупынку чытаў малiтвы i вучыў пра мiласць Пана Бога i пра любасць да блiжняга.
Штовечар адбывалiся такiя адправы дзеля гэтае Iнсекты. I яна дзiўна выглядала з тою нешчаслiваю Сакратаваю галавою. Страх апаноўваў кожнага, хто толькi праходзiў гэтым калiдорам. Драўляны бюст, ад якога раней чулi столькi парад мудрых i пабожных, бэсцiў i лаяў, не разбiраючыся, усiх прахожых. Шкаляры баялiся падысцi да Драўлянага Дзядка, бо ўжо ён быў iм не зычлiвым настаўнiкам, а зацятым ворагам.
Гэтыя навукi i малiтвы доўжылiся некалькi месяцаў. Нарэшце трапiла iскра веры i мiласэрнасцi ў сэрца той кабеце Iнсекце, i драўляны бюст угаманiўся i палагаднеў. I ўжо з вуснаў Iнсекты зляталi словы, поўныя боязi Божае i мiласэрнасцi да блiжняга. З'явiлася яна аднойчы ксяндзу ў пекным аблiччы, падобная да анёла, нiмб вакол чароўнага твару, сукенка бялейшая за снег. Яна падзякавала за малiтвы, навукi i клопаты дзеля яе i ў мiг вока знiкла. Ксёндз укленчыў перад алтаром i дзякаваў небу за вяртанне i збаўленне гэтае душы.
Калi пан Ротмiстар скончыў, панна Анэля i малыя дзеткi пана З., аддаўшы бацькам "дабранач", пайшлi ў другi пакой памалiцца нанач.
- Цiкавую рэч расказаў пан Ротмiстар, - сказаў гаспадар. - Пра такое здарэнне з Дзядком, калi галава мудраца была прыстанкам няшчаснае грэшнiцы, я яшчэ не чуў. Вось i новае апавяданне да жыццяпiсу Драўлянага Дзядка.
Да позняга вечара гаварылi мы пра мiнулыя часы, пра школьных таварышаў, пра знаёмых - жывых i тых, што ўжо спачываюць у магiлах. У размовы нашы нязменна запляталiся смутак i надзея. Нарэшце пан Ротмiстар узяў свой кiй i шапку i хацеў iсцi дахаты, але гаспадар пакiнуў яго начаваць. Патушылi агонь, i я, ушчэнт стомлены пешаю вандроўкаю, моцна заснуў.[8]
ПРАХОДКА Ў ПОЛI
Адпачынак мой быў прыемны, хоць i кароткi. Прачнуўся я на свiтаннi. Пан Ротмiстар яшчэ спаў, i я, баючыся парушыць яго спакойны сон, ляжаў i разважаў аб прыгодах Драўлянага Дзядка i кабеты Iнсекты. Мне здавалася, што тая галава, пазiраючы на мяне, нагадвала пра пакуты, якiя чакаюць чалавека на яго жыццёвай пуцявiне, тая кабета-грэшнiца з'яўлялася ў маiх марах то ў аблiччы страшнае Iнсекты, то як пекны анёл у промнях, казала маёй душы, што толькi вера, мiласць да Бога i да блiжняга - шлях да сапраўднага жыцця.
Думаючы пра гэта, я не заўважыў, як прамень ранiшняга сонца зазiрнуў у вакно. Пачуўся голас гаспадара. Ён падняўся раней усiх i даваў парабкам загады на дзень.
Спеў пастуха ўжо адзываўся з пашы. Прачнуўся пан Ротмiстар; калi мы апраналiся i ён думаў пра дом, а я - пра далейшае падарожжа, зайшоў пан Зямельскi, павiтаўся i загаварыў да мяне:
- Чаму ты так рана ўстаеш? Iсцi такую дарогу - цяжкая праца, трэба добра адпачыць. Вiдаць, думаеш, што я дазволю развiтацца з намi сёння? Пагасцюеш у мяне колькi дзён, бо калi ад'едзеш далёка на поўнач, Бог ведае, цi ўбачымся, хiба толькi на тым свеце. I пана Ротмiстара прашу застацца на сёння з намi, бо ёсць у яго доме каму кiраваць гаспадаркаю.
Я паслухаўся гаспадара, i пан Ротмiстар пагадзiўся з iм.
Галасы дзяцей, што ўжо прачнулiся, даляталi з другога пакоя; абазвалася гiтара, пачуўся цудоўны мiлагучны спеў. Гэта быў голас Анэлi. Яна кожнае ранiцы, як анёл, што вiтае новы дзень, усхваляла Божую ўсемагутнасць i спявала пад гiтару:
Калi ўзыходзiць дзяннiца,
Усе да Цябе павяртаюць лiкi,
Спявае кожная iстота:
Слаўся, Божа вялiкi![9]
Думка мая разам з гэтай суладнасцю адляцела да неба, i ў тую ранiцу я малiўся са слязьмi на вачах.
Неўзабаве ўся сям'я сабралася разам. Паснедаўшы, мы ўсе выйшлi ў поле; пан Зямельскi завёў нас у густы гай, дзе ля кожнага дрэва было вiдаць дбайнага гаспадара, i гэты лес быў падобны да пекнага саду. Пан распавядаў нам, што некалi тут была пустэча, але ягонаю рупнасцю праз колькi гадоў зашумеў тут гэты гай. I там i тут мiж зараснiкаў асушаныя лугавiны з сакаўной высокаю травою i размаiтымi духмянымi кветкамi. Старэйшы сын пана Зямельскага, прыпамiнаючы ўчарашняе апавяданне пра кабету Iнсекту, паказваў пану Ротмiстару злоўленую жамярыцу, пытаючыся, цi такая была кабета Iнсекта. Iншыя дзецi збiралi лепшыя кветкi i аддавалi iх Анэлi, а тая аздабляла дзiцячыя галоўкi вянкамi.
Няспешна шпацыруючы i адпачываючы часам ў засенi густое бярэзiны, мы бавiлi час у прыемных размовах. Пасля полудня таксама аглядалi гаспадрку, аж пакуль сонца не схiлiлася да захаду, не ўпала раса на травы i парабкi з косамi i граблямi не вярнулiся з сенажацi.
Увечары, калi ўся сям'я зноў сабралася разам, гаспадар запытаўся ў пана Ротмiстара, цi не памятае ён якую-небудзь старую аповесць, цi, можа, чуў яшчэ што з апавяданняў пра Драўлянага Дзядка.
- Калi быў яшчэ студэнтам у Полацку, - сказаў пан Ротмiстар, - я любiў слухаць апавяданнi. Гаспадар мае кватэры доўга служыў пры кляштары езуiтаў. Ён часта расказваў незвычайныя гiсторыi, якiя сам чуў ад iншых. Гэта былi прароцтвы Драўлянага Дзядка асобным шкалярам. Некалькi тых апавяданняў я i цяпер яшчэ памятаю.
ШКАЛЯР ЛЮЦЭФУГА
Некалi ў Полацку быў надзвычай лянiвы да вучобы шкаляр. Ён часта ўцякаў з калегii, цягаўся па розных краях, няраз, зазнаўшы голад i холад, пасля доўгае вандроўкi мусiў вяртацца ў бацькоўскi дом. Хоць i ведаў, што за такiя ўчынкi будзе пакараны i зноў трапiць пад нагляд настаўнiкаў, але ўцякаў пры кожным зручным выпадку.
Бацька гэтага вучня быў чалавек небагаты i хацеў хоць не маёнткамi, дык, прынамсi, навукамi ўзбагацiць сваё дзiця. Колькi разоў адвозiў яго з дому ў горад, i калi словы-напамiны не дапамагалi, плацiў таму, хто згаджаўся быць сыну за неадступнага вартаўнiка, не пакiдаючы яго нi ў працы, нi ў адпачынку. Пад такiм наглядам Люцэфуга мусiў студыяваць навукi, хоць усё адно ленаваўся. Прырода ўзнагародзiла яго здольнасцямi, i ён мог бы быць найлепшым вучнем, але быў першы толькi па свавольствах i непаслушэнстве.
У апошнiя днi лiпеня ў полацкiх школах пачыналiся вакацыi. Шкаляры пасля iспытаў, перш чым раз'ехацца па дамах, гуртам прыходзiлi пагутарыць з Драўляным Дзядком. Кожны пытаўся ў яго пра сваё. Адны хацелi ведаць, што думаюць настаўнiкi пра iх стараннасць i паводзiны, другiя - цi перавядуць iх пасля вакацый у вышэйшы клас, цi ўзнагародзяць кнiжкаю цi абразкамi за стараннасць i поспехi ў навуках.
У гурце гэтых вучняў быў i той нядбайны шкаляр.
- Скажы, Дзядок, - пытаецца ён, - як мае стараннасць i паводзiны ацанiлi настаўнiкi i цi перавядуць мяне ў наступны клас?
Дзядок адазваўся журботным голасам, падобным да грымотаў з далёкае хмары:
- О! Люцэфуга! Люцэфуга! Ты як абрыдлы прусак, што хаваецца ад дзённага святла пад падлогаю або ў цёмнай шчылiне; засмучаючы бацькоў i настаўнiкаў, ты i не думаеш выпраўляцца. Святло навук i цнатлiвасць - гэта праваднiкi на шляхах жыцця, без гэтага лiхтара ты будзеш блукаць сярод цемры i нiколi не даплывеш да Порта Спакою душы i шчасця.
Усе студэнты, што стаялi вакол, са смехам гучна паўтаралi: "Люцэфуга! Люцэфуга!" - i з гэтага часу ён не меў сярод таварышаў iншае мянушкi, апрача тае, якую атрымаў ад Драўлянага Дзядка.
Угневаны, ён пакiнуў сваiх сяброў i, бегучы цёмным кляштарным калiдорам, мармытаў сам сабе:
- Пустая драўляная галава плявузгае лухту, дае недарэчныя мянушкi, каб толькi пасмяяцца. О! Калi б я меў камень у кiшэнi, то яго лысая галава зазнала б гора!
Як i раней, бавiўся ён з прыяцелямi, а калi яму нагадвалi прароцтва Дзядка i называлi Люцэфугаю, казаў:
- Не навукi даюць чалавеку шчасце, а Фартуна; шмат хто не пакутаваў над кнiжкамi, а жыве на свеце, раскашуючы. Жыць так, як хочаш, нiчога сабе не забараняючы, - вось пра што я мару.
Прайшло чатыры гады. Бацькi яго памерлi, i, Люцэфуга вылецеў у свет, як матылёк, шукаючы ўцех i весялосцi; ён пералятаў з кветкi на кветку, збiраючы толькi атруту; сустрэў шмат падобных да сябе люцэфугаў i з радасцю пабратаўся з iмi. Усё больш i больш прыкрае было яму дзённае нябеснае святло, ён заплюшчваў вочы, спаў дзень навылёт, а ўначы са сваiмi прыяцелямi гуляў у карты, а тыя спрытна вызвалялi яго кiшэнi ад грошай i почасту даводзiлi Люцэфугу да нэндзы.
Выбраўся ён урэшце ў свет, некуды далёка, у вялiкi горад. Там хутка знайшоў знаёмствы i ўваход у дамы, куды частыя шумныя забавы вабiлi адусюль моладзь. Тут нейкая панна Аўрэля, худая, тонкая, бледная, пустая i легкадумная (бо дбала толькi пра тое, каб быць лёгкаю, зграбнаю, найменей мець цела i як вецер лётаць у салонах). Доўгiя бяссонныя ночы яна бавiла на балях i пагулянках. Там лёгка скакала вальс, нястомна лётала над падлогаю; рой залётнiкаў заўсёды акружаў яе. Уставала з пасцелi, калi сонца хiлiлася да вечара. Сустрэў Люцэфуга яе на нейкiм бале i ўзяў на вока; даведаўся яшчэ, што панна Аўрэля мае ўласную вёску i вялiкiя грошы. Маёнтак i грошы - рэчы, вядома, патрэбныя.
