Лонг - Пастушыная гiсторыя пра Дафнiса i Хлою (на белорусском языке)
Гасцям з горада гэта не вельмi спадабалася; а Дафнiс падклiкаў, называючы iмя то адной, то другой казы, даваў iм галiнак з зялёным лiсцем i, схапiўшы за рогi, цалаваў.
39
I гэтак не толькi той дзень, але i большую частку жыцця правялi яны па-пастухоўску, шанавалi багоў - нiмфаў, Пана, Эраса, нажылi вялiкiя чароды авечак i коз i ўважалi за найлепшую яду плады i малако. А калi нарадзiўся ў iх сын, яны далi выкармiць казе, а дачушцы, якая нарадзiлася другою, дазволiлi ссаць вымя авечкi; i сына назвалi Фiлапеменам, а дачку Агелаю. Так яны i пражылi пастухамi аж да самае старасцi. I пячоры аздобiлi, паставiлi там карцiны i ўзвялi ахвярнiк Эрасу-Пастуху; i Пану яны замест яго хвойкi зладзiлi пад жыллё каплiцу i назвалi яе каплiцаю Пана-Ваяўнiка.
40
Але ўсё гэта назвалi i зрабiлi яны пазней; а тады з надыходам начы ўсе правялi iх да шлюбнага пакоя, адны на сiрынгах, другiя на флейтах iграючы, трэцiя ўзняўшы ўгару вялiкiя паходнi. А калi яны былi перад дзвярыма, завялi рэзкiм голасам, нiбы зямлю трохзубцамi дралi, а не вясельную песню спявалi. А Дафнiс i Хлоя ляглi голымi, абнялi адно аднаго i цалавалiся, правёўшы ноч без сну, як совы; i Дафнiс рабiў тое, што навучыла яго Лiкэнiён, а Хлоя толькi цяпер даведалася, што ўсё, што рабiлася ў лесе, было толькi пастушынымi гульнямi.
КАМЕНТАРЫ
УСТУП
Лесбас - вялiкая выспа ў Эгейскiм моры каля заходняга ўзбярэжжа Малой Азii. Дзеянне гэтага рамана аб каханнi, на думку даследнiкаў, невыпадкова разгортваецца на гэтай выспе, якая здаўна славiлася цудоўным клiматам, урадлiвымi землямi, а таксама як асяродак старажытнагрэцкай лiрыкi кахання: тут нарадзiлася шмат паэтаў, у тым лiку славутая Сафо (VII-VI ст. да н.э.).
Нiмфы - Дзеўсавы дочкi, багiнi, якiя ўвасаблялi розныя сiлы прыроды; заступнiцы i апякункi лясоў (дрыяды), палёў (лiманiяды), далiн (папэi), мораў (нерэiды), рэк (наяды), гор (арэады) i г.д. Антычнае мастацтва паказвала iх у выглядзе прыгожых дзяўчат, голых цi напаўадзетых.
...змог вытлумачыць абраз... - У шмат якiх гарадах старажытнай Грэцыi на ўтрыманнi мясцовых улад была афiцыйная пасада праваднiка, якi паказваў i тлумачыў выдатныя помнiкi гэтай мясцовасцi.
Эрас - сын Афрадыты, бог кахання. Мастакi паказвалi яго ў выглядзе крылатага хлопчыка з лукамi i стрэламi, якiмi ён ранiць сэрца. Iмя гэтае азначае "каханне". Калi ўлiчыць, што ў антычныя часы ўласныя iмёны нiчым не адрознiвалiся ад агульных назваў, то амаль заўсёды гэтае слова можна разумець дваяка: у агульным значэннi i як iмя бога.
Пан - сын Гермеса i Пенелопы, бог лясоў i пашаў, апякун паляўнiчых i пастухоў; меў казлiныя рогi, вушы i ногi. Ён вынайшаў дудку. Час паўдзённай сонечнай спёкi лiчыўся "гадзiнаю Пана". I калi яго трывожылi моцным крыкам i спевамi, Пан палохаў людзей i звяроў сваiмi гукамi, якiя наводзiлi "панiчны жах".
...хворага вылечыць... - Старажытнагрэцкая медыцына лiчыла, што ў хворага праз успрыманне прыгожых формаў i чытанне прыемных (у тым лiку эратычных) твораў абуджаюцца жыццёвыя сiлы.
КНIГА ПЕРШАЯ
Мiтылена (цяперашняя назва Мiтылiнi) - галоўны горад на ўсходнiм узбярэжжы выспы Лесбаса, у часы Рымскай iмперыi меў важнае значэнне.
...прыблiзна за стадыяў дзвесце... - гэта эначыць каля 3,8 кiламетра (стадый - мера даўжынi, прыкладна роўная 192 м).
Дафнiс - паводле позняй грэцкай мiфалогii - сын Гермеса i нiмфы; абагоўлены пасля свае смерцi; апякун сiцылiйскiх пастухоў, заснавальнiк старажытнагрэцкай пастушынай iдылiчнай паэзii.
...ахвярныя дары даўнешых пастухоў - Пакiдаючы сваё пастухоўства, казапасы, аўчары, валапасы прысвячалi нiмфам i Пану свае даёнкi, пастуховыя кii, торбы, сiрынгi. У ахвяру багам клалi таксама i рэчы памерлых пастухоў.
Хлоя - у антычнай мiфалогii эпiтэт багiнi пладароднай зямлi Дэметры. Пастушыным iмя лiчылася, вiдаць, таму, што па-грэцку "хлоэ" значыць "маладая зелянiна, зялёныя пасынкi, маладыя атожылкi".
...яго iмя было iм невядомае... - сведчанне, што гэта былi простыя, не вельмi адукаваныя людзi.
Вакханкi - удзельнiцы мiстэрый бога вiна i весялосцi Дыянiса-Вакха. Культ Дыянiса быў звязаны з п'янымi гульбiшчамi (вакханалiямi) i экстатычнымi оргiямi. У мастацтве вакханак паказвалi паўраздзетымi, з накiнутаю на плечы цi на паяснiцу звярынаю шкураю з тырсам (жазлом), увiтым вiнаградам, у руках.
...а ён казапас... - Свойская жывёла падзялялася на тры групы, адсюль i адпаведны чын пастухоўства. Першае месца займалi тыя, што пасвiлi кароў i быкоў - валапасы, другое - тыя, што пасвiлi авечак, трэцяе - казапасы.
Дзеўс - вярхоўнае боства старажытных грэкаў; цар багоў i людзей, бог неба, грому i маланкi. Быў сынам тытана Кронаса, якi з'ядаў сваiх дзяцей. Паводле мiфа, Дзеўсава мацi Рэя ўратавала сына, схаваўшы яго на выспе Крыт, на гары Iдзе, - там нiмфы выкармiлi яго малаком казы Алматэi.
Безбароды я, але такi i Дыянiс... - Антычнае мастацтва паказвала Дыянiса звычайна ў выглядзе безбародага, жанчынападобнага дзецюка.
Сатыры - лясныя казланогiя боствы, з вострымi вушамi i конскiмi хвастамi. Вясёлыя, памаўзлiвыя, яны суправаджалi Дыянiса.
...яны кiдалi адно ў аднаго яблыкi... - яблык быў сiмвалам кахання. Кiдаць яблык на грудзi - значыла прызнавацца ў каханнi.
...спявала пра Пана i Пiтыс... - Пан закахаўся ў нiмфу Пiтыс. Але суровы Барэй, бог паўночнага ветру, бачачы, што дзяўчына аддае перавагу Пану, скiнуў яе са скалы. Яна памерла, але з яе цела вырасла першая хвойка - дрэва, прысвечанае Пану ("пiтыс" - па-грэцку i значыць "хвойка").
Тырыйскiя пiраты - марскiя разбойнiкi з горада Тыра ў Фiнiкii; яшчэ з часоў Гамеравай "Адысеi" наводзiлi жах на мараходаў у Эгейскiм моры.
...на лёгкiм карыйскiм судне... - Жыхары Карыi - прыбярэжнай часткi на поўднi Малой Азii - славiлiся карабельным будаўнiцтвам.
...каб iх за варвараў не палiчылi... - Варварамi грэкi называлi ўсiх негрэкаў, чужаземцаў, што не ўмеюць гаварыць па-грэцку. У iх гэта слова не мела адмоўнага значэння, як у наш час.
...дзецюка, якi здаўся iм больш вартаю здабычаю... - Пiраты былi адначасова i гандлярамi рабоў.
Лускаватыя паўпанцыры - падпанцыры з металiчнай лускi.
Накаленнiкi - часцей за ўсё металiчныя, закрывалi пярэднi бок нагi.
...многiя мясцiны на моры, якiя маюць назву "валовага броду". - Вядомымi "Басфорамi" ("валовымi брадамi") былi, напрыклад, пралiвы мiж Чорным морам i Мармуровым i мiж Чорным i Азоўскiм.
...Хлоя купае Дафнiса... - Удзельнiкi пахавання абавязкова пасля мылiся, каб ачысцiцца ад дакранання да нябожчыка.
КНIГА ДРУГАЯ
Нацiсь - прылада для выцiскання соку, звычайна каменная (або драўляная) з адтокам. Некалькi чалавек, трымаючыся за адпаведны шост або прыробленыя да яго петлi цi кольцы пад музыку i спевы - каб спарней працавалася - тапталi нагамi прынесены ў кашах спелы вiнаград. Сок пасля пералiвалi, як апiсваецца тут у Лонга, у драўляныя бочкi, якiя ўкопвалi ў зямлю (апроч бочак ужывалi i вялiкiя глiняныя збаны або мяхi). Бочкi з сярэдзiны i звонку былi пакрытыя смалою. Прастаяўшы з восенi да вясны, пры частым памешваннi, ачышчэннi ад шумавiння, вiно, як усякае натуральнае, мела прыкладна 13 градусаў. П'ючы, грэкi яго разводзiлi вадою ў прапорцыi дзве часткi вiна на тры часткi вады, але часам i не прытрымлiвалiся гэтага ў залежнасцi ад гатунку вiна i трываласцi бяседнiкаў. Рабам прызначалася вiно паўторна выцiснутае - з вiнаградных жамерынаў.
У антычныя часы вiно шырока ўжывалася як пiтво для лепшай страўнасцi, а таксама ў культавых i лячэбных мэтах.
...вылiвалi ў ахвяру малака... - каб улесцiць багоў, грэкi лiчылi, што павiнны дзялiцца з iмi часткаю свайго набытку, а таму рабiлi ахвяраваннi багам i ўзлiваннi - з вiна, цi малака, цi вады з малаком, цi алею.
Пры кожным банкеце напачатку ў гонар бога ўзлiвалi неразведзенага вiна. Пасля з кожнага кубка ўзлiвалася таксама некалькi кропляў у гонар таго цi iншага бога. Рабiлi ўзлiванне таксама пры адыходзе, звычайна ў гонар Гермеса, бога дарог, - нешта на ўзор беларускага развiтальнага тоста - "на рукавiцы".
Фiлет - ад грэцкага слова "фiлео" - "люблю, кахаю".
...нi лебедзь, калi ён стары, як я... - Старажытныя грэкi лiчылi, што лебедзь пяе адзiн раз у жыццi: прадчуваючы смерць, ён узнiмаецца ўгору i пяе найпрыгажэйшую з песень. Адсюль i выраз "лебядзiная песня" - апошнi найбольш значны твор.
Кронас - паводле старажытнагрэцкай мiфалогii, сын Урана (Неба) i Геi (Зямлi), якi, скiнуўшы бацьку, запанаваў над светам; бацька i папярэднiк Дзеўса (гл. заўвагу).
Амарылiс - у перакладзе значыць "чырвоная лiлея".
Эхо - у старажытнагрэцкай мiфалогii чорная нiмфа, увасабленне рэха, што чуваць у гарах i цяснiнах.
Паводле аднае версii, самааддана i без узаемнасцi закахалася ў Нарцыса, сына рачнога бога, уся высахла i зрабiлася нявiднаю, ад яе астаўся адзiн голас.
Паводле другое версii, раўнiвая Гера, расшукваючы сярод нiмфаў свайго памаўзлiвага мужа, была затрымана доўгiмi размовамi Эхо i, раззлаваўшыся, жорстка пакарала яе за гэта - тая перастала гаварыць i магла толькi паўтараць канчаткi сказаных у яе прысутнасцi слоў. Яшчэ адну версiю мiфа пра Эхо гл. кн.III, раздзел 23.
Метымнейуы - жыхары Метымны, найбольшага пасля Мiтылены горада на выспе Лесбасе.
...карабель жа ваяводы вёў дэльфiн... - У старажытных грэкаў былi пашыраны павер'i пра дальфiнаў як разумных iстот, што спагадаюць людзям на моры, засцерагаюць iх перад бураю, паказваюць iм дарогу i г.д.
