Альбер Камю - Падзенне (на белорусском языке)
Але здарылася нечаканае. Каб адсвяткаваць сваё адраджэнне, я запрасiў у вандроўку па Атлантыцы адну з сваiх сябровак. Вядома, я не сказаў ёй пра сапраўдную мэту гэтай паездкi. Мы мiла прагульвалiся, натуральна, па верхняй палубе карабля, i раптам я заўважыў удалечынi сярод шэра-сталёвых хваляў чорную кропку. Я адразу адвёў вочы, маё сэрца шалёна затахкала. I я доўга не мог прымусiць сябе паглядзець у той бок, а калi паглядзеў - кропка некуды знiкла. Я хацеў быў ужо закрычаць, як вар'ят, паклiкаць на дапамогу, але ўбачыў яе зноў. Гэта быў звычайны абломак бервяна, якiя часта сустракаюцца ў моры. I ўсё ж я не мог глядзець на яго спакойна, мне здавалася, што гэта тапелец. I тады я ўразумеў, я ўсвядомiў - пакорна, як пакараюцца думцы, у слушнасцi якой даўно ўжо няма сумнення, - што крык, якi некалькi год назад пралунаў над Сенай, нi на мiг не змаўкаў, яго знесла цёмнымi водамi да Ламанша, ён доўга лётаў па свеце, над неабсяжным акiянскiм абшарам, каб нарэшце даждаць таго дня, калi я сустрэнуся з iм. Я зразумеў, што ён цяпер i заўжды будзе чакаць мяне на морах i рэках - паўсюль, дзе ёсць горкая вада майго хрышчэння. А тут, скажыце, мiлы дружа, цi ж мы не на вадзе? На гэтай гладкай, манатоннай i бясконцай вадзе, якая неўпрыкмет ператвараецца ў сушу? Нават цяжка паверыць, што хутка мы будзем зноў у Амстэрдаме! Здаецца, нам нiколi не вырвацца з гэтай гiганцкай купелi. Прыслухайцеся! Вы чуеце, як клiчуць кагаркi? Можа быць, яны клiчуць нас? Да чаго ж яны нас заклiкаюць?
Гэта тыя самыя кагаркi, што крычалi i малiлi над Атлантыкаю ў той дзень, калi я канчаткова ўсвядомiў, што я зусiм не акрыяў, што я па-ранейшаму хворы i з гэтым трэба неяк змiрыцца. Кончылася пышнае жыццё, кончылiся i выбрыкi, i шалёныя намаганнi. Настаў час скарыцца i прызнаць сваю вiну. Пачалося жыццё ў каменным мяху. Але вы, мусiць, не ведаеце, што каменным мехам у сярэднявеччы называлi адмысловую камеру ў падземным вязеннi. Найчасцей чалавека кiдалi туды на ўсё жыццё i забывалi. Такая камера адрознiвалася ад iншых умела падабранымi памерамi. Яна была не такая высокая, каб у ёй можна было стаяць, але i не такая шырокая, каб можна было легчы. Жыць там даводзiлася ў абсалютна ненатуральнай паставе - наўскасяк. Калi чалавек засынаў - ён падаў, калi не спаў - мусiў сядзець на кукiшках. Паверце, нягледзячы на ўсю сваю прастату, гэта было сапраўды генiяльнае вынаходнiцтва. Вязень, якi кожны дзень быў вымушаны сядзець у неверагодна скручанай паставе, ад якой дранцвела ўсё цела, нарэшце сам усведамляў, што ён - вiнаваты, бо бязвiннасць можа, прынамсi, бестурботна выпрастацца на ўвесь рост. Вы можаце сабе ўявiць, каб у такой камеры апынуўся чалавек, прызвычаены да вяршынь i верхнiх паверхаў? Што? У гэтых камерах маглi сядзець i бязвiнныя людзi? Неверагодна, мiлы дружа, абсалютна неверагодна! Iначай гэта знiшчыла б усе мае разважаннi. Каб бязвiннасць прымусiлi жыць гарбатай?! Ды я нават на секунду не хачу дапусцiць такой думкi! Зрэшты, хто можа з упэўненасцю сказаць, што той цi iншы чалавек нi ў чым не вiнаваты? Наадварот - кожны з нас перакананы, што за ўсiмi ёсць нейкая вiна. Кожны сведчыць пра злачынства ўсiх - вось маё крэда i мая надзея.
Паверце, рэлiгii горка памыляюцца, калi пачынаюць выдаваць свае маральныя законы i сыплюць перунамi, асуджаючы грэшнiкаў. Бог зусiм не патрэбен, каб ствараць паняццi граху i кары. Гэта выдатна ўмеюць рабiць простыя смертныя, i мы заўсёды гатовы iм дапамагчы. Вы нешта казалi пра Апошнi Суд? Дазвольце ж пачцiва ўсмiхнуцца. Я чакаю яго без усякага хвалявання, бо зведаў у жыццi нешта горшае - суд чалавечы. У яго няма змякчальных акалiчнасцей, ён нават добрыя намеры ставiць у вiну. Вы ж, напэўна, чулi пра камеру пляўкоў, якую нядаўна выдумаў адзiн народ, каб даказаць, што ён сама вялiкi ў свеце? Гэта своеасаблiвая каменная скрыня, у якой асуджаны стаiць на ўвесь рост, але не можа нават варухнуцца. Трывалыя дзверы, праз якiя яго запiхваюць у гэту цэментаваную шкарлупiну, зачыняюцца якраз пад самым падбародкам, так што звонку вiдаць адну галаву. I кожны наглядчык, якi iдзе мiма, смачна плюе яму ў твар. Зацiснуты ў камеры, вязень не можа нават абцерцiся, хоць заплюшчваць вочы яму, праўда, не забараняецца. Дык вось, мiлы дружа, гэтую штучку прыдумалi людзi. I iм зусiм не спатрэбiўся Бог, каб стварыць такi маленькi шэдэўр.
Што з гэтага вынiкае? Ды тое, што Бог мог бы быць карысны людзям толькi тады, калi б дараваў iм бязвiннасць, i наогул, рэлiгiя ўяўляецца мне хутчэй, як вялiзная пральня, якою яна, зрэшты, некалi i была, але вельмi коратка усяго тры гады, i тады яна яшчэ не называлася рэлiгiяй. А пасля, вiдаць, мыла раптам убавiлася, i мы пачалi смаркацца i падцiраць свае вазгратыя насы. Але ўсе мы былi гультаi, i ўсе сплацiлi за гэта, кожны пачаў пляваць на свайго суседа i - гоп! - штурхаць яго ў каменны мех! Выйграе той, хто плюе першы, вось i ўсё. Я раскрыю вам, дружа, адзiн вялiкi сакрэт. Не чакайце Апошняга Суду. Ён ужо адбываецца - кожны дзень.
О, не-не, не звяртайце ўвагi, гэта я, вiдаць, крыху азглеў ад гэтай чортавай макрэдзi. Зрэшты, мы ўжо прычальваем. Ну вось. Прашу, я пасля вас. Толькi не адыходзьце, калi ласка, правядзiце мяне дадому. Я ж яшчэ не скончыў i павiнен расказаць, як жыў далей. Жыць далей - вось што сама цяжкае. Дарэчы, вы ведаеце, за што яго ўкрыжавалi - таго самага, пра каго вы, напэўна, цяпер падумалi? Ну, вядома, гэтаму была цэлая процьма розных прычын. Каб забiць чалавека, прычыны заўсёды знойдуцца. Хутчэй наадварот - апраўдаць тое, што ён жыве, бадай што, амаль немагчыма. I таму злачынства заўсёды знаходзiць сабе абаронцаў, а бязвiннасць - адно вельмi рэдка. Але апроч усiх тых прычын, якiя нам так добра тлумачылi на працягу дзвюх тысяч гадоў, у гэтага жахлiвага пакарання ёсць яшчэ адна i сама галоўная прычына. Далiбог, я не разумею, чаму яе ад нас так старанна хаваюць? Галоўная прычына ў тым, што сам ён выдатна ведаў, што не такi ўжо ён i бязвiнны. Нават калi на iм i не ляжаў цяжар тых грахоў, у якiх яго вiнавацiлi, гэта не азначае, што ён не зрабiў iншых, няхай i сам не ведаў - якiх. Дый, зрэшты, цi мог ён не ведаць? Ён жа сам быў iх вытокам: я думаю, ён павiнен быў чуць пра нейкае пасячэнне немаўлятак. Завошта ж загiнулi бязвiнныя юдэйскiя дзеткi, як не праз яго, якога бацькi паспелi схаваць у надзейным месцы? Вядома, ён гэтага не хацеў. Жаўнеры ў крывi, немаўляткi, рассечаныя напалам, - яны выклiкалi ў яго жах. Але я ўпэўнены, што такi, як ён быў, ён не мог на iх забыцца. Цi ж не была тая жальба, што адчуваецца ва ўсiх яго ўчынках, невылечнай тугой чалавека, якi кожную ноч чуў бясконцыя стогны Рахiлi, што плакала па сваiх малых дзетках, не прымаючы нiякага суцяшэння? Яе енк уздымаўся ўначы, Рахiль клiкала сваiх дзетак, забiтых дзеля яго, а ён - жыў! Жыў!
I вось, ведаючы тое, што ён ведаў, разумеючы ўсё ў чалавечай прыродзе (божа, хто б мог падумаць, што забiць часам меней злачынна, чым не памерцi самому!), ён дзень i ноч катаваў сябе думкай пра сваё бязвiннае злачынства, i яму ўсё цяжэй было мацавацца i жыць - жыць далей. Цi не лепей было пакончыць з усiм, не абараняцца, памерцi, каб не быць тым адзiным, хто жыве на гэтай планеце, каб сысцi туды, дзе, можа быць, ён знойдзе падтрымку? Але падтрымкi ён не знайшоў i панаракаў на свой лёс, за што i быў цэнзураваны. Калi не памыляюся, яго нараканне заўважыў ужо трэцi евангелiст. Заўважыў - i выкiнуў. "Божа, чаму ты пакiнуў мяне?" - далiбог, гэта ж нейкi бунтарскi крык, праўда? Ану, давай яго ножнамi! Заўважце, дарэчы, што, калi б Лука не выкiнуў гэтай фразы, мы наўрад цi звярнулi б на яе асаблiвую ўвагу; прынамсi, месца яна займала нямнога. А цэнзарава забарона прымусiла яе крычаць! Дзiўна створаны гэты свет - хочаш аднаго, а атрымлiваецца зусiм другое.
I ўсё ж жыць далей ён болей не мог. Я ведаю, шаноўны, што гэта такое. Быў час, калi ў мяне, здаецца, не ставала ўжо сiлы, каб пражыць хаця б яшчэ адзiн мiг. Так, у гэтым свеце можна рабiць усё - ваяваць i строiць з сябе закаханага, катаваць блiзкiх i друкаваць ва ўсiх газетах свае фатаграфii цi што зусiм лёгка - бэсцiць суседа, седзячы за вязаннем. Але бываюць хвiлiны, калi жыць, проста жыць далей, патрабуе нечалавечага намагання. А ён не быў звышчалавекам, можаце мне паверыць. У сваёй перадсмяротнай агонii ён сам закрычаў пра гэта, i таму я люблю яго, мiлы дружа, люблю, бо ён памёр, не ведаючы, за што. Бяда ў тым, што ён пакiнуў нас зусiм адных - каб мы жылi далей, жылi, што б там нi здарылася, нават калi будзем вымушаны тулiцца ў каменных мяхах, нават калi таксама зведаем тое, што ведаў ён. Зразумела, што многiя хацелi аблегчыць сабе жыццё за кошт яго смерцi. Нарэшце, гэта была генiяльная думка - сказаць нам: "Што зробiш, вы сапраўды не зусiм бездакорныя, гэта факт. Дык навошта корпацца ў дробязях? Пакончым з усiм адразу - на крыжы!" Але вельмi многiя цяпер лезуць на крыж толькi дзеля таго, каб iх было бачна здалёк, нават калi дзеля гэтага iм даводзiцца крыху пацiснуць таго, хто там ужо даўно ўкрыжаваны. Вельмi многiя замяняюць цяпер паняцце велiкадушнасцi паняццем лiтасцi. О, як несправядлiва з iм абышлiся! О, як несправядлiва! Адна думка пра гэта кроiць мне сэрца...
Вось ужо гэта старая звычка - зноў пачынаю абараняць! Вы ўжо прабачце, калi ласка. Я спадзяюся, вы разумееце, што ў мяне ёсць на гэта свае прычыны. Дарэчы, ведаеце, непадалёку адсюль ёсць музей, якi называецца "Гасподзь наш збавiцель - на гары". Даўней тутэйшыя хрысцiяне рабiлi свае катакомбы на самых паддашках. Што зробiш, сутарэннi тут залiвала вадой. Але сёння, можаце быць спакойны, iх Бог ужо не на гары i не ў сутарэннi. У сваiх патаемных думках яны перанеслi яго ў суд, пасадзiлi ў трыбунальскiя крэслы i цяпер б'юць i судзяць - менавiта судзяць! - ад яго iмя. А ён так лагодна казаў грэшнiцы: "Iдзi з мiрам, я таксама не асуджаю цябе". Ну дык што? У iх гэта не мае значэння, яны - судзяць, яны нiкому не даруюць грахоў. Ага, папаўся? На, вось табе, вось - у iмя бога! Якога бога? Мiлы дружа, ды ён зусiм не патрабаваў гэтага. Ён хацеў, каб яго любiлi, не болей. Праўда, цяпер яшчэ, напэўна, ёсць людзi, якiя любяць яго. Але колькi iх? На пальцах пералiчыць! Зрэшты, ён гэта прадбачыў - у яго ставала пачуцця гумару. Вы ж памятаеце Пятра, гэтага баязлiўца, - ён жа адмовiўся ад яго: "Я не ведаю гэтага чалавека... Я не разумею, пра што ты кажаш... i г. д." Ну, вядома, тут ён ужо перабiраў! А што той сказаў, памятаеце? Якая выдатная гульня слоў: "На гэтым каменi* ўзвяду я сваю царкву".
