Болеслав Прус - Антэк (на белорусском языке)
Обзор книги Болеслав Прус - Антэк (на белорусском языке)
Прус Болеслав
Антэк (на белорусском языке)
Баляслаў Прус
Антэк
Пераклад: Янка Брыль
Антэк нарадзiўся ў вёсцы над Вiслай.
Вёска стаяла ў невялiкай далiне. З поўначы яе акружалi адхонныя ўзгоркi, на якiх шумеў сасновы лес, а з поўдня ўзгоркi гарбатыя, парослыя ляшчэўнiкам, цёрнам i шыпшынай. Там найзванчэй спявалi птушкi, i туды найчасцей вясковыя дзецi хадзiлi рваць арэхi ды апаражняць птушыныя гнёзды.
Спынiўшыся пасярэдзiне вёскi ды паглядзеўшы на тыя ўзгоркi, можна было падумаць, што абедзве грады iх бягуць адна да адной, каб сутыкнуцца там, дзе ўраннi ўстае чырвонае сонца. Аднак гэта iлюзiя.
Бо за вёскай памiж узгоркамi - далiна, перарэзаная рачулкай i ўкрытая зялёным лугам.
Там пасвiлi жывёлу, i там цыбатыя буслы палявалi на жабаў, што квакаюць вечарамi.
З захаду вёску асланяла плацiна, за якой была Вiсла, а за Вiслай зноў вапенныя, голыя ўзгоркi.
Каля кожнай сялянскай хаты, пакрытай шэрай страхой, быў садок, а ў садку тым слiвы-венгеркi, памiж якiх вiднеўся чорны ад сажы комiн i пажарныя драбiны. Такiя драбiны ўвялi нядаўна, i людзi думалi, што яны будуць ахоўваць хаты ад пажару лепш, чым раней ахоўвалi ад яго буслянкi. I таму, калi гарэла якая-небудзь будынiна, сяляне вельмi здзiўлялiся, аднак не ратавалi яе.
- Вiдаць, такая ўжо на гэтага чалавека божая воля, - гаварылi яны памiж сабой. - Згарэў, хоць i былi ж у яго новыя драбiны, дый штраф заплацiў за старыя, у якiх былi пялы паломаны.
У такой вёсцы нарадзiўся Антэк. Палажылi яго ў непафарбаванай калысцы, што засталася па нябожчыку браце, i хлопец спаў у ёй два гады. Пасля нарадзiлася сястра, Разалiя, прыйшлося ўступiць ёй месца, а самому, асобе ўжо дарослай, перайсцi на лаву.
Увесь гэты год ён калыхаў сястру, а ўвесь наступны - знаёмiўся са светам. Аднойчы ўвалiўся ў рэчку, другiм разам праезджы фурман сцебануў яго пугай за тое, што ледзь не трапiў коням пад ногi, а трэцi раз сабакi так пакусалi малога, што ён два тыднi праляжаў на печы. Вопыту сабралася багата. Затое на чацвёртым годзе жыцця бацька падарыў яму сваю суконную камiзэлю з медным гузiкам, а мацi - загадала насiць сястру.
Калi Антэку споўнiлася пяць гадоў, трэба ўжо было пасвiць свiней. Ды ён не вельмi да iх прыглядаўся. Значна цiкавей было глядзець на другi бераг Вiслы, дзе за вапенным узгоркам раз-поразу паказвалася штосьцi высокае i чорнае. Яно вылазiла з левага боку, як з-пад зямлi, iшло ўгару i ападала направа. За першым iшло адразу ж другое i трэцяе, таксама чорнае i высокае.
Тым часам свiннi, па свайму звычаю, улезлi ў бульбу. Заўважыўшы гэта, мацi так пахадзiла каля Антэкавай суконнай камiзэлi, што хлопцу ажно дух адразу заняло. Аднак таму, што ў душы яго не было лiшняй зацятасцi, што хлопец быў ён добры, Антэк пакрычаў, патузаў сваю камiзэлю, а тады спытаўся:
- Матуля, а што гэта такое чорнае ходзiць за Вiслай?
Мацi зiрнула ў той бок, куды малы паказваў пальцам, i адказала:
- Там за Вiслай? Ты што, не бачыш, што гэта круцiцца вятрак? Ты вось свiней лепш глядзi, а то другi раз крапiвою насяку.
- А той, матуля, вятрак - ён хто?
- Ат, дурнiца, - адказала мацi i пабегла на сваю работу. Дзе там ёй таго часу ды розуму ўзяць, каб гаварыць пра ветракi!..
А той вятрак не даваў хлопцу спакою. Бо Антэк бачыў яго штодня. I ноччу снiў яго. Такая страшная вырасла ў малым цiкавасць, што аднойчы ён ушыўся на паром, якi перавозiў людзей на той бок ракi, i падаўся за Вiслу.
Пераплыў, узлез на вапенную гару, якраз у тым месцы, дзе вiсела аб'ява, што тут не можна хадзiць, i ўбачыў вятрак. Будынак гэты здаўся яму падобным да званiцы, толькi што быў таўсцейшы, а там, дзе ў званiцы акно, там чатыры вялiзныя крылы, прыладжаныя накрыж. Спачатку хлопец нiчога не ўцямiў - што гэта i навошта. Але тут яму ўсё растлумачылi пастухi, разабраўся. Перад усiм пачуў пра тое, што на крылы дзьме вецер i круцiць iх, як лiсты. Тады - пра тое, што вятрак меле збожжа на муку, а пры ветраку тым жыве млынар, якi б'е жонку, але сам вельмi разумны, бо ведае, як зводзiць пацукоў у свiрне.
Пасля такога нагляднага ўрока Антэк вярнуўся дахаты зноў жа паромам. Паромшчыкi адлупцавалi яго трохi за сваю крывавую працу, ад мацi перапала па суконнай камiзэлi, ды ўсё гэта нiчога: Антэк быў рад, бо заспакоiў сваю цiкаўнасць. I хоць спаць ён лёг не еўшы, усю ноч мроiўся хлопцу то вятрак, што меле збожжа, то млынар, што б'е сваю жонку i зводзiць пацукоў.
Гэты дробны выпадак аказаў уздзеянне на ўсё хлопцава жыццё. З той пары ён - ад усходу да заходу сонца - стругаў кiёчкi ды складаў iх накрыж. Пасля выразаў слупок, прымяркоўваў, абчэсваў, ставiў, i вось нарэшце атрымаўся ветрачок, якi на ветры круцiўся, як той, што за Вiслай.
Што за радасць! Цяпер Антэку не хапала толькi жонкi, каб было каго бiць, i ўжо з яго быў бы сапраўдны млынар!
Да дзесятага года жыцця ён сапсаваў з чатыры сцiзорыкi, аднак жа вырэзваў iмi дзiвосныя рэчы. Рабiў ветракi, платы, драбiны, калодзежы, нават цэлыя хаты. Ажно людзi задумвалiся i гаварылi яго мацi, што з Антэка будзе або вялiкi майстар, або вялiкi зладзюган.
За гэты час у яго з'явiўся брат Войтак, сястра падрасла, а бацьку ў лесе прыбiла дрэвам.
Ад Разалii ў хаце была вялiкая дапамога. Дзяўчо зiмой падмятала хату, прыносiла вады, магло нават крупнiк зварыць. Улетку яе пасылалi з Антэкам на пасту, бо хлопец, заняты сваiм майстраваннем, нiколi добрым пастухом не быў. Колькi яго лупцавалi, прасiлi, плакалi над iм! Хлопец крычаў, абяцаў, нават плакаў разам з матуляй, аднак рабiў сваё, а жывёла ўсё лезла ў шкоду.
Толькi ўжо як сястра з iм пасвiла, было лепш: ён стругаў кiёчкi, а яна пiльнавала кароў.
Часамi мацi, гледзячы, што ў дзяўчыны, хоць яна i меншая, больш розуму i руплiвасцi, ламала рукi з жалю i лямантавала перад старым кумам Анджэем:
- Што я, бедная, буду рабiць з гэтым вырадкам Антэкам? Нi ў хаце нiчога не робiць, нi статка не дагледзiць, толькi ўсё гэтыя кiёчкi рэжа, як насланнё якое на яго. Ужо ж з яго, Анджэйка, не будзе, вiдаць, нi гаспадара, нi нават парабка, а дармаедзiна - людзям на смех, богу на грэх!..
Анджэй, якi ў маладосцi хадзiў плытагонам i многа свету пабачыў, так пацяшаў разгубленую ўдаву:
- Гаспадара з яго, вядома ж, не будзе, на гэта клёку не хопiць. I таму яго трэба спачатку ў школу, а потым да майстра. Навучыцца па кнiзе, навучыцца рамяства i, калi не ссабачыцца, будзе жыць.
На гэта ўдава, ломячы рукi, адказала:
- Ой, куме, што вы гаворыце! А цi ж не сорам гэта - гаспадарскаму дзiцяцi за рамяство брацца, абы-каму па заказу работу рабiць?
Анджэй пусцiў дым з драўлянай люлечкi i сказаў:
- Сорам, вядома, але ж нiчога тут не зробiш.
Пасля ён, звярнуўшыся да Антэка, што сядзеў на падлозе каля лавы, спытаўся:
- Ну, гавары, свавольнiк, кiм ты хочаш быць? Гаспадаром цi майстрам?
А хлопец на гэта:
- Я буду рабiць ветракi, якiя мелюць збожжа.
I заўсёды так адказваў, хоць над iм кiвалi галавой, а то часамi i мятлой.
Яму было ўжо дзесяць гадоў, калi васьмiгадовая сястра яго, Разалiя, моцна занемагла. Як лягла звечара, дык ураннi не дабудзiцца было. Малая гарэла, вочы глядзелi, ды не бачылi, а сама гаварыла богведама што.
Мацi спачатку падумала, што дзяўчына прыдурваецца, i штурханула яе разоў колькi. Калi ж гэта не памагло, нацерла яе гарачым воцатам, а назаўтра напаiла гарэлкай на палыне. Усё дарма, нават пагоршала, бо ад гарэлкi дзяўчына пайшла сiнiмi плямамi. Тады ўдава, добра-такi пакорпаўшыся ў сваiм куфры, знайшла там у рыззi шэсць грошаў i паклiкала на ратунак вялiкую знахарку, Гжэгажову.
Мудрая бабуля ўважлiва агледзела хворую, аплявала вакол яе падлогу, вымазала малую салам, аднак - нiчога не дапамагло.
Тады яна сказала матцы:
- Напалiце, кума, у печы, як на хлеб. Дзяўчыне трэба добра прапацець, i ўсё пройдзе.
Удава напалiла ў печы як след i выгарнула жар, чакаючы далейшых загадаў.
- Ну, а цяпер, - сказала знахарка, - трэба палажыць дзеўку на сасновай дошцы i пасадзiць у печ. Памолiмся, тры "багародзiцы" скажам, - як рукою здыме!
I сапраўды, Разалiю палажылi на сасновай дошцы (Антэк глядзеў на гэта з кутка) i ўсадзiлi, нагамi наперад, у печ.
Дзяўчынка, калi яе ахапiла гарачынёй, апрытомнела.
- Матуля, - крыкнула яна, - што вы са мною робiце?
- Маўчы, дурнiца, табе ж палепшае.
Бабы ўсадзiлi яе ўжо да палавiны: малая пачала кiдацца, як рыба ў сетцы. Ударыла знахарку, хапiла матку аберуч за шыю i загалёкала:
- Матуля, вы ж мяне спалiце!..
Яе ўсадзiлi ў печ усю, закрылi чалеснiкi засланкай, i бабы пачалi свае тры "багародзiцы":
- Багародзiца, дзева, радуйся...
- Матуля! Матуленька! - енчыла няшчаснае дзяўчо. - Ой, матуля!..
- Прысна блажэнная i пранепарочная...
Антэк падбег да печы i схапiў мацi за падол.
- Матуля! - крычаў ён, плачучы. - Яе ж там насмерць забалiць!..
Аднак ён дамогся толькi таго, што яго кашканулi, каб не перашкаджаў малiцца. Ужо i хворая перастала стукаць у засланку, кiдацца i крычаць. Тры "багародзiцы" прачыталi, засланку прынялi.
У печы ляжаў труп, скура на iм была чырвоная, сям-там аблезлая.
- Божа! - крыкнула мацi, убачыўшы не падобную да людзей дачку.