Макс Шчур - Упырхлікі
„Дзяцюк!“, раптам гукнуў мяне незнаёмы голас, „ня спi, а то зачыняць!“ Я азірнуўся і ўбачыў нестарога яшчэ мужчыну, якога праз скураную касуху, завушніцу й доўгія валасы, ня стрыжаныя ці ня з самых васьмідзясятых, можна было прыняць за майго раўналетка. „Свае!“, узрадаваўся я й на ўсякі выпадак запытаўся: „А ты не анархіст?“ „А то!“, быў адказ. Гэтак я пазнаёміўся з Габрусём Калодам.
Частка другая: Габрусь
1.
Усім прывiтаньне, завуць мяне Юзік.
Народны альбом
Шчыра кажучы, я не чакаў, што ў Чэхіі мне пашчасьціць сустрэць каго-небудзь вядомага, пагатоў самога Швэйка. Швэйк, праўда, аказаўся ня чэхам, а беларусам, і ня Езэфам, а Габрусём. Дзеля дакладнасьці варта дадаць, што Габрусь быў Швэйкам ня целам, а духам — целам ён быў хутчэй падобны да гэткага донкіхота, якім я яго бачыў на карцінцы. А вось сярод саміх чэхаў, як ні дзіўна, я Швэйкаў ніколі не сустракаў і дагэтуль лічыў іх прыдумкай.
„Маеш дзе начаваць?“, папытаўся ў мяне Габрусь, як толькі мы апынуліся на вуліцы й пераканаліся, што лета сапраўды заканчваецца. Я забаяўся, што новы знаёмец набіваецца да мяне ў госьці (мяне пасялілі ў гостэлі разам з астатнімі дэлегатамі канфэрэнцыі) і на ўсякі выпадак збрахаў, што не. „А я маю,“ запэўніў мяне Габрусь. „Паехалі да мяне, прытулю“. Апошняя фраза прагучала як на мой густ крыху неадназначна, але шлях да адступленьня я перакрыў сабе сам. „А ты дзе жывеш?“ — „А тут недалёка. У адной віле“. Мне ажно цікава зрабілася, бо да жыхара вілы Габрусь быў зусім не падобны.
Хай сабе й выявілася, што недалёка — гэта на другім канцы гораду, але віла там насамрэч была й самотна чарнела сярод зарасьцяў і новабудоўляў. Дарогаю з трамвайнага прыпынку я працягваў засыпаць Габруся пытаньнямі: „А чаго сьвятло не гарыць?“ „Ну, я ж ня дома“. „Ты што там, адзін жывеш?“ „Адзін, жонка са мною не захацела“ .Дык ты прытулак ужо атрымаў?“ „Я і не прасіў“, гмыкнуў Габрусь. „На халеру ён мне — мне што, вілы мала?“ „I даўно ты там жывеш?“ „З учора“. „А дагэтуль дзе жыў?“ „У Швэцыі. А да таго — у прымаках“. „То бок у жонкі?“ „Не, гэта нашая вёска так называецца“. „А-а... А чаго са Швэцыі зьехаў?“ „Бо жонка выгнала“. Я зусім нічога не разумеў. Мы падыйшлі да параднага ўваходу вілы і ўбачылі на ім краты зь вялізным замком. „От халера, зачынена...“, канстатаваў Габрусь. „Ну, не бяды, у мяне ёсьць запасны ўваход“, — і памкнуўся ў зарасьці. Адсланіўшы вецьце, я пабачыў невялічкія драўляныя дзьверы, якіх, здавалася, даўно не адчынялі, бо зьнізу яны былі прысыпаныя зямлёю. „Гэта наўмысна, каб злодзеі ня лезьлi“, патлумачыў мне Габрусь і ўзяўся раскопваць дзьверы рукамі са спрытам чэскага нацыянальнага кроціка.
Дзьверы рыпнулі, і зь цемры на мяне дыхнула вільгацьцю й гісторыямі пра вампіраў. „Вось мы й дома“, радасна выдыхнуў Габрусь, чыркануўшы запалкай, і я ўбачыў, што знаходжуся ў невялічкім скляпеньні плошчаю два на два мэтры й вышынёю (калі гэта можна было так назваць) мэтры ў паўтара. Пасярод скляпеньня проста на зямлі валяўся матрац, а побач зь ім — яшчэ нейкае шмацьцё, з выгляду вопратка. Мне тут жа захацелася ў гостэл — ды ў які гостэл, адразу ў лягер! „А віла?“, роспачна спытаўся я. „Гэта яна і ёсьць“, супакоіў мяне Габрусь. „Толькi цяпер тут сквот“. „Што-што?“ „Ну... Як бы гэта сказаць па-навуковаму... Ня ведаеш, што такое сквот? А яшчэ анархіст... Ну добра, ты як госьць кладзіся на матрацы: я сёньня й на вопратцы пасплю, а заўтра табе свой матрац на сьметнщы знойдзем...“
Спалася мне надзіва добра — відаць, ад холаду й стомы, — а раніцай я даведаўся, што такое сквот. У прынцыпе, гэта такі інтэрнат для бяздомных, арганізаваны самімі бяздомнымі — пераважна анархісцкай моладзьдзю. Бярэцца нейкая старая, невядома каму належная, а мо й афіцыйна ўжо няісная хата, што гадамі пустуе й развальваецца (у нас такіх поўна ў чарнобыльскіх вёсках), у ёй узламваюцца дзьверы — і міласьці просім! Хто падкі да раскошы, можа паспрабаваць правесьці электрычны ток, незаўважна прычапіўшы дрот да суседавай ці агульнаграмадзкай праводкі. Хату лепш выбіраць у такіх месцах, дзе паблізу ёсьць цывілізацыя ці прынамсі нейкі натуральны вадаём — у такім выпадку яшчэ спатрэбяцца вёдры для вады, найлепш з каромыслам. Узімку пажадана заклейваць выбітыя шыбы цэляфанам ці абшываць дошкамі, таксама не зашкодзіць абагравальнік памерам са спадарожнікавую талерку або радыётэлескоп — вось для гэтага й варта правесьці электрычнасьць. Калі ў хаце ёсьць дзейная печка, то лічыце, што вам пашанцавала, а калі яшчэ й комін нічым не забіты, то зіму вы перажывяце адносна спакойна. Пры ўмове, што хата не згарыць або вас ня вытураць.
Габрусь трапіў на сквот па блаце, дзякуючы пратэкцыі сваіх анархісцкіх сяброў са Швэцыі — у астатнім на сквоце жылі адны чэхі, агульнай колькасьцю чалавек дваццаць. Афіцыйна Габрусь быў прапісаны ў аднаго чулага сэрцам старэнькага амэрыканскага беларуса, дабрачыннасьцю якога ў тутэйшай дыяспары карысталіся ўсе, хто пажадаў. Тое ж самае ён параіў зрабіць і мне — пры ўмове, што я хачу застацца ў Празе, а не вяртацца ў лягер. 3 дакумэнтамі на сквоце было строга, асабліва ў часы паліцэйскіх аблаваў.
Цягам усяго дня, бадзяючыся па нечувана прыўкраснай Празе, што пачаргова нагадвала мне то мой плястмасавы замак, то Вільню, я нутрана разрываўся паміж прывабнасьцю Габрусёвай прапановы й настальгічнымі ўспамінамі пра лягер. Канец канцоў, я паддаўся на спакусу й пайшоў — ну куды ж яшчэ, як ня ў Хельсінскі камітэт (аказваецца, ён ёсьць ня толькі ў нас і ў Хельсінках), дзе афіцыйна папрасіў працягнуць мне мой пропуск з трох дзён на месяц — маўляў, хачу пажыць у Празе ў сяброў, — а таксама яшчэ пяцьсот крон, зь вяртаньнем, бо мой ганарар канфэрансье за два дні амаль разышоўся. Сьвет не бяз добрых людзёў: абедзьве мае просьбы былі задаволеныя. Гэтак для мяне скончылася салодкае лягернае фарньентэ й пачалося вулічнае фактотум.
2.
Художнік: Я художнік.
Хармс
Да сустрэчы са мной Габрусь нідзе не працаваў і харчаваўся дзікімі яблыкамі й грушамі, назьбіранымі ў ваколіцах сквоту, бо ня меў нават пяці крон на анарха-вэгетарыянскі суп з морквы. Наагул, Габрусь лічыў працу заняткам пустым і чалавеку неўласьцівым, тады як сябе — перадусім мастаком. У першы ж дзень ён паказаў мне свае намаляваныя вуглём на сьценах шэдэўры, галоўным матывам якіх былі жаночыя грудзі й сьцёгны. ,Хто твой улюбёны мастак, Габрусь?“, удакладніў я. „Пушкін“, адказаў ён бяз роздуму. У гэтым адказе было насамрэч утрыманае ўсё Габрусёва ня толькі мастацкае, але й жыцьцёвае крэда. „Я думаў тут пастутць у Акадэмію“, прызнаўся ён мне, „але там умова — прынесьцi з сабою свае работы. Ну падумай сам, як я іх прынясу? Я ж мураліст... („Ад слова „мура“,“ падумаў я.) Вось дзе б халсьціну ўзяць... Ці хоць паперу...“ Згода, у першай сустрэчнай краме я набыў Габрусю блок для маляваньня, алоўкаў і фарбаў, што ён палічыў патрэбным адсьвяткаваць. Тут жа за піўным столікам Габрусь зь лёгкасьцю Мадэльяні па памяці накідаў пару краявідаў роднай палескай вёскі. „Вось тут нашая хата, з калодзежам“, тлумачыў ён, „далей — балота, за ім — лес, а за лесам пачынаецца Чарнігаўшчына“. „А гэта што на страсе — антэна?“, пацікавіўся я. „Сам ты антэна“, пакрыўдаваў жывапісец. „У нас целявізару няма. Гэта ж бусел! Ты што, бусла ніколі ня бачыў?“ Я далікатна прамаўчаў. „Ну“, кажу, „прынамсі котка ў кутку ўдала выйшла“. „Не разьбіраесься ты ў жывапісе“, уздыхнуў Габрусь, „калі коткі ад подпісу адрозьтць ня можаш. Якое ў нас сёньня? Трэба ж яшчэ дату паставщь...“
3авяршыўшы працу над карцінай, Габрусь панёс выстаўляць яе ў найбліжэйшую карцінную галерэю, каб вярнуць мне грошы за мастацкія прычындалы. Ісьці зь ім я пасаромеўся, каб не прымазвацца да ягонага посьпеху, таму чакаў ягонага вяртаньня пад цэнтральным праскім гадзіньнікам зь лялькамі. Празь якую гадзіну, абышоўшы ўсе вакольныя галерэі, Габрусь вярнуўся й скрушна паведаміў: „Не цікавыя тут нікому палескія краявіды. Тут трэба Прагу маляваць, для турыстаў“. „Ну дык намалюй“, кажу. „Гэта любы дурань можа“, махнуў рукою Габрусь. „А я катраваць нікога не хачу, гэта ж ужо не мастацтва... О, у мяне ідэя! Я ж партрэты рабщь умею! Хадзем на Карлаў мост — там гэтыя халтуршчыкі сядзяць, турыстаў малююць... Ты прыкiнесься турыстам, а я буду цябе маляваць. Іншыя ўбачаць — таксама захочуць. Заробім на піва“. Я спрабаваў пераканаць Габруся, што да турыста я не падобны, што мой партрэт у сучасным выглядзе здольны турыстаў толькі адагнаць, і што Карлаў мост, паводле маіх найноўшых спраўджаньняў, наагул знаходзіцца ў Карлавых Варах, — марна.
„Ведаеш, ты не крыўдуй, але жанчыны ў мяне ўсё-ткі лепей атрымліваюцца“, прызнаўся мне Габрусь празь якую гадзіну, цягам якой я мужна вытрымліваў ягоныя заўвагі й рогат мінакоў (мне здалося, што плён Габрусёвых высілкаў я ўжо недзе бачыў — пазьней знаўцы мне сказалі, што прататыпам маёй выявы стаў вядомы аўтапартрэт Пікаса ці мо нават некаторы зь візантыйскіх абразоў). Адным словам, праца натуршчыка аказалася зусім не такой простай, якой я сабе яе ўяўляў. „Ладна, харэ тут сядзець“, падбадзёрыў мяне Габрусь. „Хадзем, я цябе зь іншымі мастакамі пазнаёмлю... “
