Алесь Марціновіч - Былое, але не думы
— Паверылі?! Чаго-чаго, а гэтага я не чакаў, — прызнаўся я.
— Нават парады пачалі даваць, як майго. акліматызаваць.
— Запісала?
Яна ўхілілася ад адказу, а толькі папрасіла:
— Можа, і ў наступную пятніцу забярэш за мяне газеты?
— Калі ўжо табе так хочацца.
Хіба я мог адмовіць жанчыне, у якой такая праблема?
Канспект за гадзіну... На цэлы сшытак
Часам жарт і выжыць можа дапамагчы. У гэтым я ўпэўніўся, калі, будучы студэнтам, здаваў залік вядомаму кінакрытыку Ефрасінні Бондаравай, якая чытала ў нас курс па кіно. Не сказаць, каб на гэтых занятках быў надта актыўны. Больш за тое, займаўся сваімі справамі. Не звяртаючы ўвагу на тое, што займаліся звычайна ў невялікіх аўдыторыях, бо на курсе было недзе ў межах дваццаці пяці чалавек. Нехта пераводзіўся на завочнае навучанне. Хтосьці пераходзіў на вячэрняе. Я, напрыклад, прыйшоў з аддзялення беларускай мовы і літаратуры. Кожны перад выкладчыкам навідавоку. Тым не менш я і чытаў. І матэрыялы якія-небудзь пісаў.
Прынамсі, не паглядзеўшы на той час знакаміты фільм «Зося», прарэцэнзаваў яго ў «Чырвонай змене». Для напісання карыстаўся іншымі рэцэнзіямі. Тады ці не ўсе рэспубліканскія газеты рэгулярна пісалі як пра прэм’еры фільмаў, так і спектакляў. Дарэчы, калі ўжо працаваў у «ЛіМе», а Ефрасіння Леанідаўна з’яўлялася нашым актыўным аўтарам, яна неяк прызнавалася мне, што спачатку думала, быццам чалавек я на журфаку выпадковы. З-за той жа маёй пасіўнасці меркавала так. А яшчэ з-за таго, што не слухаў лекцыі.
Калі Бондарава скончыла чытаць курс па кіно, як і мае быць, прыйшоў час здаваць залік. Спадзяваўся, што ніякай складанасці не ўзнікне. Аднак памыліўся: Ефрасіння Леанідаўна і пра гэта пытае, і пра тое. І чым больш пытае, тым больш упэўніваюся, што сказаць па сутнасці мне няма чаго. Сітуацыя — не з лепшых. Не ведаю, як бы і выйшаў з яе, калі б Бондарава не запыталася ў мяне пра кінарэжысёра Льва Куліджанава: пра фільмы, пастаўленыя ім, і пра тое, ці знаёмы я з ягоным дакладам на з’ездзе Саюза кінематаграфістаў СССР — Куліджанаў узначальваў гэты творчы саюз. Зразумела, ніякага даклада я не чытаў, у чым і мусіў прызнацца. Ефрасіння Леанідаўна сказала:
— Прачытаеце, тады і прыходзьце здаваць залік.
Тут мяне нібыта нехта за язык пацягнуў:
— А калі я пайду ў Ленінку і гэты даклад заканспектую. Цэлы сшытак.
— Цэлы сшытак? — Бондарава з недаверам паглядзела на мяне. — І за колькі часу?
— За гадзіну, — запэўніў я і дадаў: — Акурат, калі амаль усе здадуць залік, тады і падыду.
— Так і быць, — засмяялася Ефрасіння Леанідаўна, будучы, канечне ж, упэўнена, што за такі кароткі прамежак часу канспекта на цэлы сшытак у мяне не атрымаецца. Нават на школьны, які я і меў на ўвазе.
Каб марна не бавіць час, хуценька пабег у бібліятэку. Тады, як вядома, яна размяшчалася на вуліцы Чырвонаармейскай, амаль насупраць будынка, у якім знаходзіліся філалагічны і гістарычны факультэты, а потым і факультэт журналістыкі. Цяпер у ім размяшчаецца гістарычны факультэт. Без асаблівых цяжкасцей заказаў неабходны нумар газеты. Пісаў я, канечне, вялікі літарамі, паміж радкамі рабіў немалыя пропускі. Таму праз кароткі час абяцаны на сшытак канспект быў гатовы.
У аўдыторыі, у якой Бондарава прымала залік, я з’явіўся нават раней, чым дамаўляліся. Паглядзеўшы мой канспект, яна зразумела, што я па сутнасці абвёў яе вакол пальца, але злавацца не стала. Слова сваё стрымала і паставіла мне жаданы залік.
Крыўдуй не крыўдуй, а такі чалавек
Таму і ніколькі не крыўдую на паэта С. К слову сказаць, і перакладчык ён добры. Зразумела, паэзію пераўвасабляе па-беларуску. А ў астатнім... Магчыма, я і памыляюся, аднак як бы вы паставіліся да ўсяго, калі б тое, што збіраюся расказаць, адбылося з вамі.
...Звычайна і так кладуся рана спаць, а тут трэба было ехаць заўтра на Свята беларускага пісьменства. Здаецца, ці не ў Камянец. Дарога няблізкая, таму аўтобусы ад Палаца спорту мусілі адпраўляцца вельмі рана. Паспець бы толькі... З чыстым сумленнем засынаю, раніцой падхопліваюся яшчэ задоўга, як павінен спрацаваць будзільнік. Іду на кухню, а там чакае мяне сюрпрыз. Жонка ў запісцы паведамляе: «Тэлефанаў С., прасіў, каб ты, як прачнешся, яго разбудзіў».
Калі прасіў, то чаму б не пайсці чалавеку насустрач. Бяру пераносную трубку ад тэлефона, каб набраць неабходны нумар. Ды трэба ж так здарыцца, што яна разрадзілася. Сам жа тэлефон знаходзіцца ў іншым пакоі, дзе ўсе яшчэ спяць. Пайсці туды, значыць, патрывожыць іхні сон. Застаецца мабільнік, але тады я толькі асвойваў яго, таму і не ведаў, як на ім набраць гарадскі нумар. І так спрабую, і гэтак — нічога не атрымліваецца.
Нарэшце, знаходжу нумар ягонага мабільніка. Спяшаюся набраць яго. Як быццам, усё ў парадку, чуюцца доўгія гудкі. З нецярпеннем чакаю адказ, але замест яго праз імгненне пачынаюцца кароткія гудкі. Значыць, С. адразу ж перарваў сувязь. Паўтараю набор, будучы перакананым, што проста чалавек спрасоння не даўмеўся, што і да чаго. Аднак вынік той жа, што і першы раз. Гэта пачынае мяне выводзіць з сябе. Тым не менш, набіраю неабходны мне нумар трэці раз. Нарэшце адчуваю, што мяне слухаюць.
— Здароў, — кажу С.
Можна ўявіць сабе мой стан, калі ў адказ пачулася:
— Табе што, няма чаго рабіць?
Не ручаюся, што калі б у гэты момант С. быў перада мной, не заехаў бы яму з усяго размаху. А так давялося моўчкі вылаяцца і збірацца ў дарогу.
Самае цікавае чакалася наперадзе. Канечне, С. спазніўся і ўскочыў у аўтобус апошнім. Аднак не гэта, зразумела, здзівіла мяне. Убачыўшы мяне, ён, перш чым заняць свабоднае месца, як нічога і не было, паздароўкаўся. Мне стала не па сабе. Наколькі смешным гэта можа падацца, але ў мяне з’явілася такое адчуванне, што быццам усё прытрызнілася: і мой званок С., і ягоны больш чым дзіўны адказ мне.
Калі ж крыху ад’ехалі ад Мінска, вырашыў праверыць, а ці не памыліўся я раніцой нумарам. Магчыма, я пазваніў зусім і не С., а каму-небудзь іншаму, таму і атрымалася такая непрадказальная рэакцыя на мой званок. Набіраю нумар С. Паколькі С. сядзіць па сутнасці насупраць мне, праз праход, бачу, як ён дастае з кішэні свой мабільнік. Уважліва глядзіць на экран, «вывучаючы» ад каго званок, а потым прыкладае тэлефон да вуха. Я чую ягоны смех:
— Дык гэта ты мне тэлефанаваў! — сцвярджальна кажа ён і, выключыўшы мабільнік, праз праход падміргвае мне. Маўляў, усё ў парадку, сітуацыя ўладжана. Хоць бы прабачэння папрасіў, толькі дзе там. У ягоным разуменні нічога незвычайнага не здарылася. У паэтавым, канечне, разуменні.
Паэтава ж разуменне і ўспрыманне ўсяго, паўтараю, асаблівае. Быў па справах у выдавецтве «Мастацкая літаратура». Заходзіць С. Здароўкаецца і, як кажуць, без уводнай звяртаецца да мяне:
— Вось ты перанёс інфаркт і жывеш, а Пісьмянкоў памёр, — і спакойна сам сабе ўсміхаецца.
Разбірайся сабе: ці то гэта канстатацыя факта, ці то жарт такі своеасаблівы. Гэтым разам я ўжо не вытрымаў, абурыўся. А С. хоць бы што.
— Нейкі нервовы ты стаў, — адказаў ён і спакойна пайшоў, не забыўшыся ўсміхнуцца сам сабе.
Яшчэ адзін факт гэтага кшталту.
Выйшла ў РВУ «Літаратура і Мастацтва» чарговая кніга ў перакладзе С. Паказвае, хваліцца. Я жартам і кажу:
— Трэба было з цябе грам сто, але я на бальнічным.
С. адказвае ў сваім ранейшым духу. Пры тым не жартуючы, а сур’ёзна, толькі ледзь прыкметна ўсміхаецца:
— П’еш і нічога табе не робіцца.
З ранейшай, як кажуць, оперы. Праўда, С. тут ні пры чым. Проста ёсць такая катэгорыя «разумнікаў», якія не ведаюць (а можа, не хочуць ведаць, што ёсць усё ж мяжа, якая аддзяляе жарт ад таго, што выглядае ўжо не смешным, а дурнаватым — ці што).
Такім «разумнікам» аказаўся неяк і адзін мой сябар-журналіст. Даўно тое было. Яшчэ з часоў майго халасцякоўства. Калі не меў свайго кутка. Таму даводзілася звычайна харчавацца ў сталовых. Я ж вельмі люблю бульбу, асабліва падсмажаную. А там яе ніколі не знойдзеш. То хадзіў у выхадныя часта да гэтага свайго сябра, таксама халасцяка, які, аднак, у адрозненне ад мяне, меў пакой з агульнай кухняй. Нярэдка, каб не бегаць у магазін, я прыносіў з сабой і бульбу. Але падсмажаная яна, вядома ж, смачнейшая, калі да яе яшчэ што-небудзь знаходзіцца. У майго сябра знаходзілася.
Але раз на раз не выпадае. Не ў тым сэнсе, што не было падсмажанай бульбы, ці сяго-таго да яе. Проста аднойчы, калі завітаў да яго, адчуваў сябе блага — вельмі балела сэрца, таму ніякай гаворкі пра сёе-тое з майго боку, зразумела, не магло ісці. Як ні ўгаворваў мяне сябра, давялося яму аднаму браць штокольвечы да бульбы.
Праз тыдзень я, як і звычайна, зноў наведаўся да яго. Думаеце, ён пацікавіўся маім здароўем? Дзе там! Ён паглядзеў на мяне сур’ёзна, асуджальна і, скептычна ўсміхнуўшыся, сказаў:
— «Расплакаўся»... Ні што цябе не ўзяло, жывым застаўся.
Як ні цяжка мне далося, але ўсё ж прамаўчаў, ніяк не зрэагаваў на сказанае ім, бо даўно пераканаўся, што ў любой сітуацыі — галоўнае не падаць духам. Хоць не заўсёды гэта ўдаецца.
