Алесь Марціновіч - Былое, але не думы
Стаім мы неяк каля «ЛіМа». Хто курыць, хто проста так. Пакрысе размова завязваецца і пра тое і пра сёе — мала што можна ўспомніць. Кожны стараецца прыгадаць як мага больш смяшнейшы выпадак. А тут якраз і Кухараў падыходзіць. Колішні сувязны, франтавік, дайшоў да Берліна. Вядомы нарысіст, які актыўна пачаў выступаць і ў прозе. Таксама падключыўся да нашай размовы. І таксама штосьці разказваў, з усімі жартаваў. Непрыкметна перайшлі і да літаратурных спраў. Нехта запытаўся ў Сцяпана Іванавіча:
— А вам як пішацца?
— Што з пенсіянера возьмеш? — паспрабаў ён ухіліцца ад адказу.
— Не прыбядняйцеся, — падаў я свой голас. — А нарыс у «Маладосці»?
— Чытаў? — абрадаваўся Кухараў і зрабіў рэверанс у мой бок: — Ты адзін, хто ўсіх нас чытае.
— Ды не пра мяне гаворка, — кажу, — а пра ваш нарыс.
— Спадабаўся, значыць? — яшчэ больш ажывіўся Сцяпан Іванавіч.
— А як жа іначай? — усміхнуўся я. — Адразу відаць, што майстрам напісана.
Заўважыўшы, што такая пахвальба Кухараву вельмі спадабалася, я нечакана затытаўся:
— Нябось і ганарар добры атрымалі?
Чаго хочаш мог чакаць, толькі не гэтага. Твар Сцяпана Іванавіча нечакана наліўся чырванню. Рэзка крутнуўшыся, Кухараў крыкнуў мне:
— Пайшоў ты... — і кінуўся ад нас, быццам далейшае знаходжанне ў гэтым гурце ўяўляла для яго нейкую небяспеку.
Усё здарылася настолькі нечакана, што я ў адказ не прамовіў ні слова. Астатнія ж таксама стаялі моўчкі, не ведаючы, як да ўсяго паставіцца. Толькі пасля таго, як ягоны і след прастыў, я, няўцямна агледзеўшыся па баках, сказаў, нікому канкрэтна не адрасуючы свае словы:
— Здаецца, нічога ж такога абразлівага ў маім запытанні не было?
— А ты хіба нічога не ведаеш? — нарэшце падаў свой голас Алесь Гаўрон, які ў часопісе «Маладосць» узначальваў аддзел публіцыстыкі.
— А што я павінен ведаць? — разгубіўся я.
— У Сцяпана ж Іванавіча пенсію за месяц вылічылі, — патлумачыў Алесь.
— Прычым пенсія? — нічога не разумею я. — Я ж у яго пра ганарар пытаўся.
— Дык жа з-за ганарару ў яго пенсію і вылічылі, — удакладніў Гаўрон. — А ты...
Усе сцішыліся ў прадчуванні, што ён раскажа нешта вельмі цікавае, звязанае з такімі неадэкватнымі паводзінамі Кухарава на маё запытанне наконт ягонага ганарару. Я дык і зусім адчуваў сябе ніякавата: гэта ж трэба пакрыўдзіць такога паважанага пісьменніка і чалавека.
Алесь тым часам працягваў:
— Ведаеце, хто ў нас адказным сакратаром працуе?
— Чаму ж не ведаць? — пачуўся чыйсьці голас.
— Раманіст века, — засмяяўся нехта, маючы на ўвазе вядомага паэта і празаіка Леаніда Дайнеку, які ўзяўся напісаць дзесяць раманаў. Таму хтосьці і пусціў пагалоску: «Леанід Дайнека — раманіст века», якая хутка ў пісьменніцкім асяродку стала добра вядомай.
— Лёня ж у сяброўскіх адносінах са Сцяпанам Іванавічам, а паколькі ганарар распісвае адказны сакратар, то ён і пастараўся не пакрыўдзіць Кухарава.
— Нічога не разумею, — паціснуў я плячыма. — Я ж не пытаў у яго, колькі ён атрымаў. Дый калі б нават і пытаўся: не хочаш, не адказвай.
— Ты іншага не разумееш, — засмяяўся Алесь. — Хіба забыўся, што пенсіянер можа зарабіць у месяц толькі пэўную суму, калі ж болей, чым дазваляецца, у яго могуць за месяц вылічыць атрыманую пенсію.
Сапраўды: паводле пенсійнага заканадаўства, якое існавала ў савецкія часы, той, хто знаходзіўся на заслужаным адпачынку, па сутнасці не мог працаваць. Гэтае правіла распаўсюджвалася нават на журналістаў і пісьменнікаў. Толькі пазней для членаў творчых саюзаў абмежаванне было знята. Дайнека ж сваёй шчодрасцю аказаў Сцяпану Іванавічу благую паслугу, бо атрыманы ім ганарар усё ж атрымаўся ніжэйшы за суму пенсіі, якую за месяц вылічылі ў яго. Палічыўшы, што я з яго смяюся, ён і паслаў мяне...
Праўда, праз дзень-другі Кухараў, зразумеўшы, што я не збіраўся кпіць з яго, патэлефанаў і папрасіў прабачэння.
— Гэта ж, — ён збіраўся расказаць пра выпадак, які каштаваў яму столькі нерваў. Дый грошай...
— Усё ведаю, Сцяпан Іванавіч, — перапыніў я Кухарава, — і прашу прабачэння, што так атрымалася.
Цяпер, зразумела, для пенсіянераў падобныя абмежаванні зняты. Колькі хочаш, столькі і працуй. Што зарабіў, тое і атрымлівай. Праўда, калі б за кнігі яшчэ і ганарары плацілі. Ды гэта ўжо іншая тэма.
Хочаш страляцца? Спярша пахмяліся
Пры галоўным рэдактары Алесю Жуку адбыўся не менш цікавы выпадак. Тады А. ужо не загадваў аддзелам крытыкі і літаратуразнаўства. Дый паэт С. ужо не сядзеў у гэтым кабінеце. Але часам заходзіў. Асабліва тады, калі была пільная неабходнасць. У той дзень такая неабходнасць якраз і з’явілася.
Перад гэтым С. так расслабіўся, што некалькі дзён падоўгу на рабоце не затрымліваўся. Прыйдзе зранку, крыху пасядзіць, а потым яго толькі і бачылі. Звычайна спяшаўся ў Дом літаратара. У Доме літаратара ж, як вядома, ёсць кафэ, а ў тыя гады працаваў яшчэ і бар. Паколькі ж выпіўшы паэт С. станавіўся не менш агрэсіўным, чым паэт і празаік С., то і трапляў у розныя сітуацыі. Мог і абразіць каго-небудзь. Дайшло да таго, што пакрыўджаныя па дапамогу звярнуліся да галоўнага рэдактара. Таму Алесю Аляксандравічу нічога не заставалася, як прымаць меры.
Сяжу я адзін у кабінеце і раптам адчыняюцца дзверы і на парозе з’яўляецца паэт С. Як ніколі засмучаны, панылы.
— Усё, — кажа ён заікаючыся, а заікаўся ён больш, калі хваляваўся, — быў бы пісталет, то застрэліўся б.
— Чаго гэта раптам? — пытаюся ў яго.
— Ды выклікаў Алесь. Каб вымову даў ці папярэджанне, а то пачаў выхоўваць. Маўляў, я табе ледзь не ў сыны даводжуся, а мушу ўшчуваць, не сорамна табе так сябе паводзіць.
— А ты?
— Кажу: больш не буду, — усмешка далася яму з неймавернай цяжкасцю. — А яшчэ сказаў, што больш піць не буду... Цяжка, — паўтарыў С. — І маральна, і фізічна. То, можа, грошы ёсць? — ён са спадзяваннем паглядзеў на мяне, — і адразу пабяцаў: — аддам.
Разумеючы стан С. — мала таго, што цяжка пасля ўчарашняга, дык яшчэ і пад выхаванне патрапіў, я запэўніў яго:
— Сам пастаўлю.
С. вельмі абрадаваўся такому павароту сітуацыі і адразу прапанаваў:
— То пайшлі ў магазін.
— Пайшлі.
Ідзём сабе, а С. глядзіць ужо і наперад:
— Бяром пляшку і ў парк Горкага.
— У які парк?! — ўскрыкнуў я. — Хочаш, каб злавілі і ў міліцыю забралі. Яшчэ гэтага неставала: у час рабочага дня распіваем спіртное ў грамадскім месцы.
Мой аргумент адразу падзейнічаў на С.
— Тады дзе? — задумаўся ён.
— У кабінеце, — спакойна адказаў я.
— Але я слова даў, — С., як чалавек сумленны, захваляваўся. — Сказаў Жуку, што больш піць не буду. А калі ён «накрые» нас у кабінеце?
— Дадзенае слова, — абнадзеіў я С., — будзе мець сілу з заўтрашняга дня. А сёння, — дадаў цалкам сур’ёзна, — яшчэ можна.
— Можа, і сапраўды можна, — настрой С. узняўся, але адразу ж С. і засумняваўся: — Не жартуеш?
— Якія могуць быць жарты? — супакоіў яго.
Узялі, што трэба. А ў якасці закускі пачак пячэння. Вярнуліся ў рэдакцыю. зайшлі ў кабінет. Тут С. і кажа:
— Можа, кабінет не будзем зачыняць.
— Сапраўды, — пагаджаюся з ім, — нават крыху прыадчынім. Маўляў, сядзім сабе і працуем. Ніхто нічога і не здагадаецца.
Хуценька зрабілі сваю справу, як ні ў чым не было жуём пячэнне, як тут на парозе з’яўляецца Жук. Ён уважліва паглядзеў на нас. Ад ягонага позірку, як мне падалося, С. ажно плечы ўціснуў. А Жук засмяяўся:
— Паспелі? — і пайшоў да сябе.
Аднак усё адно пасля добрай пахмелкі С. расхацелася страляцца.
Народны артыст Ц. і лёс майго пашпарта
Уладзімір Крук, аддаўшы «ЛіМу» ці не сорак гадоў, па абавязку сваёй працы, зразумела, сустракаўся як з многімі пісьменнікамі, так і дзеячамі мастацтва, культуры. Таму ведаў нямала і таго, што, як кажуць, не для друку. Шкода, але ў мяне няма звычкі пачутае запісваць. Таму, згадваючы аповеды Уладзіміра Андрэевіча, даводзіцца спадзявацца на ўласную памяць. Яна ж «занатавала», прынамсі, тры гісторыі з жыцця народнага артыста СССР Ц., самім жа маэстрам і расказаныя. Гэтыя гісторыі нельга ўспрымаць без смеху.
Стаіць аднойчы Ц. на трамвайным прыпынку насупраць свайго дома, а жыў ён непадалёку ад Вайсковых могілак. Раніца марозная, таму Ц., каб хоць крыху сагрэцца, у адзін бок пройдзе, у другі. Людзей не так і шмат, то месца на пляцоўцы хапае. Выйшлі на вуліцу толькі тыя, каму, як і яму, неабходна ісці на работу, ці хтосьці выбраўся з цёплай кватэры па нейкіх пільных справах. Ходзіць Ц. узад-уперад, і пачынае заўважаць, што нейкі мужчына надта ж пільна да яго прыглядаецца. Нават не да яго самога, а глядзіць на ягоныя ногі. Быццам стараецца высветліць, што за абутак у яго.
Ад такога ўважлівага позірку Ц. нават не па сабе стала. Збіраўся ўжо што-небудзь сказаць мужчыну, але той апярэдзіў яго. Падышоўшы бліжэй, ён ціха, каб ніхто не пачуў, запытаўся ў яго:
— Прабачце, а вы ўсё апранулі?
Ц. ажно ўздрыгнуў, сабраўся абурыцца ад такой бестактоўнай, як яму падалося, цікаўнасці. А мужчына між тым працягвае:
