Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка
2. Предлог з(са) с зависимым словом в родительном падеже выступает в белорусском литературном языке не только тогда, когда зависимое слово употребляется в значении внешнего места осуществления процесса, обозначенного главным словом словосочетания (злезці з печы(зняць з плеч), но также и тогда, когда оно употребляется в значении исходной базы процесса, качества, предметности: глядзець з акна — смотреть из окна, паўстаць з руін, прыгатаваць з бульбы, выйсці з раўнавагі, букет з руж, мужны з твару, румяны з марозу, лепшы са студэнтаў и т. д.
3. Подобным в какой-то мере своеобразием характеризуется и употребление предлога у(ва). Он выступает при завнсимом слове, когда оно употребляется в значении объекта размещения, обладания в родительном падеже (жыве у яго, спытаўся ў маці, браў у суседзяў), и также в винительном и предложном падежах в значении места, времени, цели движения, пребывания, действия: пайсці ў лес, забралі ў салдаты, гуляць у карты, працаваць у вёсцы, схавацца ў тумане, перажыць у дзяцінстве, дарога ў рай, чалавек. у космасе, фота ў рамцы, жвавасць у рухах и т. п.
4. Своеобразны некоторые сочетания зависимого слова и иредлога па.
Зависимое слово в винительном падеже с предлогом па выступает, как правило, в значении цели движения:
паехаць па дровы, зайсці па цябе, паслаць па ваду.
В винительном падеже с предлогом па зависимое слово употребляется также в значении границы определенных процессов: улез па пояс, было па горла, аброс па плечы, скасіў па канаву.
В значении места, времени, причины, способа действия, а также предметного определения, ограничения зависимое слово с прсдлогом па употребляется, как правило, в предложном падеже: паляваць па лясах, расці па балотах, ісці па полі, вучыцца па падручніку, гараваць па ім, паслаць па пошце, называць па прозвішчы, размова па тэлефоне, беларус па паходжанні, камісія па прыёме, меры па выхаванн і и т. д.
Однако последовательно выступает зависимое слово в предложном падеже в подобных условиях лишь во множественном ччсле (хадзіць па дварах, но не па дварам). В единственном числе оно нередко употребляется и в дательном падеже. Это отражается на его окончании (если это существительное мужского и среднего рода), а также на окончании согласуемых с ним местоимений, прилагательных: жыць па суседству, устанавіць па аўтарскаму рукапісу, збіралі па ўсяму полю, параіцца па гэтаму пытанню, удаўся па свайму дзеду, калега па пяру, пастанова па падаткаабкладанню, глыбокі па зместу, дзяжурны па пакою и пр. Но предпочтительнее все же в данных условиях зависимое слово в предложном падеже.
5. При обозначении объекта речи, воспоминания, мысли, чувства, а также содержания явления характерно употребление предлога пра и зависимого слова в винительном падеже: забыцца пра хваробы, успомніць пра яе, гаварыць пра ўсё, разважаць пра лёс, ведаць пра гэта, кн іжка пра звяроў, песня пра каханне. Однако в этом значении выступает и предлог а б(аба) и зависимое слово в предложном падеже: гаварыць аб ім, мары аб шчасці и т. д.
6. Характерным для белорусского литературного языка является также употребление предлога за и зависимого слова в винительном падеже в сравнительных словосочетаниях (бялейшы за снег, мацней за яго, хутчэй за ўсё), предлога а и зависимого слова в предложном падеже с временным значением [пачаць а шостай гадзіне, прыйшоў а гэтай пары, устаў апоўначы); предлога аб и зависимого слова в винительном падеже в значении временной меры действия (схадзіу аб дзень, справі л іся аб тры дні, скончым аб тыдзень); предлога па и зависимого слова в предложном падеже в значении времени действия или события после названного им явления (прыйшоў па вайне, адпачну па абедзе, па ласым кусе я і вады нап'юся)', предлога пры. и зависимого слова в предложном падеже в значении места действия рядом с названным им объектом (сядзець пры агні, жыць пры дарозе, сустрэцца пры клубе). Особенностью белорусского языка является употребление предлога паўз, в сочетании с которым зависимое слово выступает в винительном падеже в значении места действия или нахождения чего-либо около и вдоль названного зависимым словом объекта (ішлі паўз рэчку, касілі паўз канаву, дарога паўз сяло)
ПОЖЕЛАНИЯ И ОТВЕТЫ НА НИХ
Памагай Бог, памагай Божа (дапамагай, спамагай Бог)! — Бог в помощь! Дзякую (дзякуй), иногда добавляют в шутку казаў Бог, каб і ты памог; казала бажніца. я не памачшца; Ды й ты памажы, нябожа.
Спору ў працы! Спорна вам! Спешна вам! Прыспары Божа! — Пожелание хороших результатов в работе и быстрейшего ее завершения.
Зарадзі, Божа! Радзі, Божа! — Пожелания работающим весною и летом в поле, в огороде.
Лавіся, рыбка! Рыбна вам! — Пожелание рыбаку.
Спажываеце на здароўе! На добры спажытак! Добра спажываць! — Пожелание при приготовлении и закладке продуктов впрок, разборке туши и др.
3 новай сяліцьбай! 3 новай хатай! На добрае здароўе і пражыванне! — Пожелание новоселам.
3 лёгкай парай! 3 лёгкім духам! Паздароў, Божа! — Пожелание после бани (мытья в ванне).
3 Богам! У добры час/ Гладкай дарожкі! Ручніком (калясом) дарожка! Шчаслівай дарогі! Шчасліва! Шчасці Божа ў дарозе! — Пожелание при расставании с теми, кто уезжает или вообще отправляется в путь.
Вялік (вялікі) расці (і шчаслівы. будзь)! — П ожелание ребенку в ответ на его благодарность за угощение.
Барані Божа цябе! Баронь Бог! — Строгое предостережение при запрете на действие, поступок и т. д.
Дай (вам) Бог! Дай (вам) Божа! — Слова при пожеланиях здоровья, счастья, благополучия, долгих лет жизни и т. д.
Дай Бог, каб дзяды не ведалі бяды, а ўнукі — прынукі!
Дай Божа, каб вам вочы свяцілі, а рукі рабілі!
Хай (няхай) вам Бог памагае! — Пожеланиеприуходе.
Прадаўжы. (падаўжы), Божа, веку добраму чалавеку! — Заочное пожелание человеку при разговоре о нем
ТЕКСТ
На чужы розум я не ўмею браць,
Па-свойму я мяркую аб усі м;
Трапляю дровы сеч, касіць, араць
і сеяць — штось сабе, а штось другі м.
Я не чыноўні к і не граф, не князь,
Таксама — я не турак і не грэк,
і нават не паляк і не маскаль,
А проста, я тутэйшы чалавек!
У святую веру моц, здароў ці квол;
Набожна ў цэркаў і ў касцёл хаджу,
Хаця ў царкве крычаць не идзі ў касцёл,
А у касцеле — не хадзі ў царкву
Калі ж каго бы стрэліла спытаць
Якой ты веры? Ужо ж бы так адсек
Тутэйшай веры я, каб не салгаць,
Бо я і сам тутэйшы чалавек!
Мяне Бог не пакрыўдзіў языком
(У жонкі ж меле ен, як калаўрот),
Мне з прадзедаў застаўся ен з жыццем,
3 ім ведае мяне чужы народ
А вось якой я мовай гавару,
Хоць пры, каб сцяміць, к знахару на лек
Ну што ^ С кажу тутэйшая яна,
Як я і сам тутэйшы чалавек!
Ад прадзедаў і бацькаўшчыну ўзяў —
Вялікая, багатая яна! —
Граніц ніхто йшчэ вокам не абняў,
Як Бог адзін — яна ў мяне адна
А як завуць край гэты родны мой —
Забыўся ўжо праз свой прыгон і здзек,
Мабыць, забраны, ці тутэйшы ен,
Я ж сын яго — тутэйшы чалавек!
Вось так н іто жыву і не жыву,
Сваім, што бачу, не веру вачам,
Што чую — не бяру у галаву,
І што я знаю — ўжо не знаю сам
Спаўняючы, што трэба, а што не,
Сяк-так мой цягнецца на свеце век,
А як памру, то буду спаць, як пан,
І сніць, што я тутэйшы чалавек
(Я Купала)
