Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка
Ежа — пища, еда, съестные припасы; лёгкая ежа — легкая пища, смачная (нясмачная) ежа — вкусная (невкусная) пища; ужываць як ежу — употреблять в пищу.
Снеданне и сняданне — завтрак, снедаць — завтракать.
Абед — обед; абедаць — обедать.
Полудзень — полдник; палуднаваць.
Вячэра — ужин; вячэраць.
Страва — блюдо, пища; абед з трох страў — обед из трех блюд; снеданне з дзвюх страў — завтрак из двух блюд.
Стол — стол; накрыць стол — накрыть на стол; падаць да стала; дыетычны стол — диетический стол.
Талерка — тарелка; глыбокая (мелкая) талерка.
Сподак — блюдце; сподачак — блюдечко.
Патэльня — сковорода.
Лыжка — ложка; лыжачка — ложечка; лыжка дзёгцю у бочцы мёду.
Відэлец — вилка.
Шклянка — стакан; бура ў шклянцы вады.
Бутэлька — бутылка; бутэлька соку.
Сурвэтка — салфетка; абвязацца сурвэткай — повязать салфетку.
Салянка, сальніца — солонка.
Цукарніца — сахарница; шкляная цукарніца — стеклянная сахарница.
Кубак — чашка, кубачак — чашечка (вид посуды).
Куфель — пивная кружка.
Конаўка — кружка для питья.
ТЕКСТ
Пражыта, здаецца, мала, а ўжо так прыемна бывае вяртацца думкай да вытокаў нялёгка заробленай сталасці.
Быў час, калі ад хараства жыцця патрабавалася нямнога. Каб салодка размарыцца, вясковаму хлапчаняці дастаткова было прыціхнуць каля плоту, уталопіцца ў дзівосныя ўзоры сівога моху на штакеціне… Калі ж здараўся часам выпадак такой незвычайнай важнасці, што на траву, у сферу тваіх магчымасцей, звальваўся з гнязда толькі што апераны верабейчык, — шчасце не мела граніц!..
Навокал быў зусім невялікі свет жывых істот і рэчаў, якія я ўмеў назваць. Кожны новы прадмет, новы голас жывой істоты — проста жыццё, якому і за межамі майго далягляду, як адчуваў я падсвядома, не было ні канца ні краю Адтуль у кружок мае жыццёвай прасторы безупынна прыходзіла нешта новае, што з часам адкрывала сваё імя.
Разам з новай птушкай ці кветкай прыходзіла новая песня ці казка.
Сярод мноства прыгожых прыйшла неўпрыцям і такая, дзе мой вясковы аднагодак збіраўся першы раз у школу, а бацька наказваў яму быць старанным.
Не то казка, не то песня. Прыйшла — са слоў старэйшага брата — і адразу знайшла ў маім сэрцы ўтульнае месца.
А неўзабаве і я надзеў шарачковую торбачку з букваром і грыфельнай дошкай. Бацькі, які тым часам выплятаў бы на калодцы лапаць, ужо не было. Маці сама дала наказ быць не горшым, чым дзеці ў добрых людзей. Рэшту сказала казка:
А старанны будзеш
Да навукі здатны —
Я прадам кароўку
І кажух астатні…
(Я Брыль)
Лексический комментарий к текстуздавацца — казаться
прыемна — приятно
вяртацца — возвращаться
выток — исток
сталасць — зрелость, солидность
калі — когда
хараство — красота, краса, прелесть
плот — забор, изгородь
уталопіцца — упереться взглядом уставиться, чаще утаропіцца
дзівосны — дивный, изумительный, чудесный, причудливый
штакеціна, лит. штыкеціна — поперечная планка в садовой ограде
здарацца — случаться
выпадак — случай
незвычайны — необыкновенный, необычный, непривычный
магчымасць — возможность
зусім — совсем
істота — существо
рэч — вещь
далягляд — кругозор
адчуваць — чувствовать
падсвядома — подсознательно
безупынна — безостановочно, беспрерывно, непрерывно
мноства — множество
прыгожы — красивый, изящный
неўпрыцям — незаметно, неприметно
старанны—старательный, усердный, примерный
утульны — уютный, укромный
шарачковы — сермяжный
рэшта — остальное, остаток
здатны — способный, пригодный, подходящий
Упражнения1. Выпишите из приведенного ниже текста слова, в которых согласные перед согласными должны произноситься мягко. Подчеркните эти согласные.
Пасвятлела… 3 кожнай хвілінай усё ясней і выразней пачалі выплываць або нечакана з'яўляцца ў полі зроку разбітая тэхніка на шашы, падсечаныя пад корань дрэвы, прыпушаныя снегам скрынкі ад снарадаў, варожыя каскі… Але гукі, што мяне ўстрывожылі, ішлі не ад гэтага ўбачанага — і яны не спыняліся, працягвалі прыгнятаць душу…
Выпадкова я зірнуў угару.І, увесь працяты агнёвымі дрыжыкамі, нібы абмёр… Вось адкуль ідуць незразумелыя, пяклівыя гукі…
(І. Мележ)
2. Ниже записан текст так, как в нем следует произносить мягкие согласные. Запишите его в соответствии с правилами орфографии.
У час касьбы, калі зацьвітаюць надрэчныя лугі, калі набліжаецца час сенакосу, гудзець пачынаюць і плечы, і рукі. У снах маіх конікі звоняць і косы. І нат электрычныя ўспышкі начамі і рознакалёрнай рэкламы праменьні здаюцца агеньчыкамі, сьветлячкамі ў гмахах-стагах нарачанскага сена. Напэўна, нашым песьням лёс падараваў вітальную сваю няўрымсьлівую сілу, настоеную на цяністым шуме траў, на водары малі н, крушын і жывасілу. Таму няма патрэбы ў звон набатны біць, калі пасьля грымот і навальніц прадвесьніх пабачыце ўзарваны брук ля камяніц жывымі, маладымі парасткамі песьні.
(М. Танк)
3. В басне Я. Купалы мягким знаком обозначено мягкое произношение согласных перед согласными. Запишите этот текст в соответствии с орфографическими правилами.
Асёл, убачыўшы ў вадзе
У крынічнай свой асьліны цень,
Зьдзівіўся, стаў, далей не йдзе.
Глядзіць, ды думае, як пень.
Які тут чорт намаляваў
Мяне інакшым, як я ёсьць?
Такія вушы падаваў,
Так пакрывіў на сьпіне косьць!
І, каб сябе не аглядаць
Ды разагнаць сваю нуду,
Ён капытом давай мяшаць
3 гразёю чыстую ваду.
Урок 9
ГЛУХИЕ И ЗВОНКИЕ СОГЛАСНЫЕ
Звонкие и глухие согласные звуки образуют 11 соотносительных пар: [б] — [п], [бь] — [пь], [д] — [т], [дзь] — [ць], [з] — [с], [зь] — [сь], [ж] — [ш], [дж] — [ч], [г] — [х], [г] взрывной — [к], [дз] — [ц]. Они часто противопоставляют слова перед гласными: бас — пас, біць — піць, дамоў — тамоў, дзень — цень, каса — каза, ножак (ножек) — ношак, хаджу — хачу, гадавы — хадавы, дзын-(дзын) — цын(к), гонт(а) — (на)конт. Парные отношения между этими звуками возникают в связи с тем, что в произношении в конце слова, перед звонкими и глухими согласными они часто совпадают в одном звуке или возможен либо только глухой, либо только звонкий согласный. Так, если в творительном падеже единственного числа различаются не только на письме, но и в произношении слова грыбам и грыпам, то в именительном падеже они звучат совершснно одинаково [грып]. Схематически это можно показать следующим образом:
грыбам /грыпам — [грып], что на письме соответствует словам грып или грыб
Точно так же:
каза/каса — [кос] = кос или коз
казак/касак — [каска] = каска или казка
ножак/ношак — [ношка] = ношка или ножка и т. д.
Перед звонкими согласными возможны только парные звонкие: касіць — [казьба] касьба; прасіць — [прозьба] просьба; малаціць — [маладз'ба] малацьба; лічыць — [л'іджба] лічба. Перед глухими согласными и в конце слова в произношении возможны только глухие: марозіць — [марос] мароз, [ксёнц] ксёндз, [атшл'іфавац'] адшліфаваць.
В орфографии относительно передачи на письме звонких и глухих согласных принято правило, как и в русском языке: чередование звонких и глухих согласных не передается на письме — обозначастся тот звук, который ясно слышится в однокоренных словах или в подходящей форме этого же слова в положении перед гласным. Чтобы правильно выбрать букву для обозначения парного глухого или звонкого звука, необходимо изменить слово в соответствии с его значением таким образом, чтобы после сомнительного согласного появился гласный. Например, если услышано [кос], то необходимо, прежде чем записать, выяснить по контексту, о чем идет речь: о козе или косе. Только после этого можно сделать правильную запись. Если слышится [с'н'ех], [раз'ба], [проз'ба], то необходимо записывать снег, разьба, просьба, ибо перед гласными имеем снегу, рэзаць, прасіць.
