К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)
Обзор книги К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)
Тарасов К
Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)
Кастусь Тарасаў
Апошняе каханне князя Мiндоўга
Дачцэ Ганне
1
Напярэдаднi купалля ў лясах паблiзу ад мазавецкае мяжы прыпынiлiся на кароткi начлег перад наездам пятнаццаць тысяч коннай лiтвы i русi. Каб вецер не прынёс мазурам выратавальны для iх знак, абозныя на загад вялiкага князя забаранiлi кметам раскладаць вогнiшчы. Адзiны на войска агонь цеплiўся ля намёту Мiндоўга; каля гэтага вогнiшча радзiлiся ўдзельныя князi, якiя прывялi свае палкi i дружыны. Вялiкi князь даводзiў iм задуму наезду. Мiндоўг казаў, што яны мусяць адпомсцiць мазурам за iхны ўдзел у леташнiм сумесным з крыжакамi паходзе на прусаў i жамойць. Палкi мусяць пранесцiся смерчам праз мазурскiя вёскi i мястэчкi ў бок Плоцка i недзе ля Вiслы сустрэць войска князя Земавiта, калi той паспее яго сабраць...
Князёў ля агню, у крывавым полымi якога грэлася боства вайны, было разам з Мiндоўгам семнаццаць, усе яны, апроч вялiкага князя, былi паголеныя, як патрабаваў таго iхны малады ўзрост; сiвы, барадаты Мiндоўг выглядаў сярод iх дзедам, якi склiкаў моладзь для навучання поспеху i ўдачы на ўласным досведзе. Аднагодкi i старыя паплечнiкi князя даўно пайшлi з жыцця, у крузе з iм, шасцiдзесяцiпяцiгадовым, сядзелi iхныя сыны. За выняткам трох яцвягаў, усе даводзiлiся вялiкаму князю сваякамi, хоць i яцвяжскiя князi, пры жаданнi акрэслiць з iм роднасць, былi сваякамi па жонцы. Жамойцкi князь Трайнат быў сястрынiч, полацкi князь Таўцiвiл i вiцебскi князь Ердзiвiл - братанiчы, гальшанскi князь Гердзень - стрыечны братанiч, крэўскi князь Даўмонт, самы малады з князёў у гэтым паходзе, таксама пляменнiк, але траюрадны. Мiндоўг вылiчыў, што Даўмонту толькi крыху перайшло за дваццаць. Дзяволтаўскiя князi Люмбель, Лугайла i Гаторп сядзелi на такiх дробных удзелах, што сваяцтва патрабавала ўзгадкаў пра дзядоў трэцяга калена. Са сваякоў не было на гэтай вайсковай радзе толькi зяця, Шварна Данiлавiча, але ён вёў свой холмскi полк на мазаўшанаў па Бугу ад Берасця.
Вялiкi князь паведамляў цяпер тое, што раней трымалася ў таямнiцы: адначасна з iмi пойдуць на мазураў з поўначы прускiя дружыны Геркуса Мантуса. Iхная першая мэта - Цэханаў. Лiтва, жамойць i яцвягi рухаюцца на Вiзну i па Нарэву - на Пултуск. На сутоку Нарэва з Бугам яны сустрэнуцца з валынскай руссю Шварна, i напрыканцы паходу спаляць галоўнае гнездзiшча мазураў - Плоцк. А тады пойдуць дамоў з палонам i лупамi...
Мажлiва, нагадаў Мiндоўг пра лёс, нехта з iх не вернецца. Таму i трымаецца лiтва старадаўняга звычая паважнай размовы перад наездам, што хтосьцi назаўжды застанецца ў чужой зямлi, а хто - зараз невядома. Нехта адзiн цi некалькi з семнаццацi бачыць, слухае ўсiх i сам гаворыць з усiмi апошнi раз. Магчыма, гэта будзе ён, вялiкi князь Мiндоўг, цi малады Даўмонт, цi мужны Трайнат, цi зяць вялiкага князя Шварн, цi яцвяжскi ўладар Скамонд. Невядомасць лёсу вызначана для чалавека багамi. Пасля iхнага прысуду багiня смерцi ставiць на азначанае сэрца пячатку апошняга дня. Нiхто не гiне раней цi пазней часу, акрэсленага багiняй. Сёння яна значыць тэўтонскiх прыхвасняў - мазураў, i наезд засведчыць, каго з iх яна мецiла магiльным знакам...
Паляну, на якой стаяў намёт, гарэў агонь i радзiлiся князi, аточвала варта, а навокал днявала пяцiтысячнае наваградскае апалчэнне - самае вялiкае ў агульным войску i адданае Мiндоўгу. За плячамi князя сядзелi два верныя яму баярыны: наваградскi ваявода Сiрвiд Рушковiч i разанскi выгнанец Астап палявы ваявода ў паходах, найблiжэйшы князеў радца ў мiрны час. На гэтай сустрэчы абодва назiралi, каб нiхто з маладых князёў раптам не выцягнуў з похваў меч. I сам Мiндоўг, i абодва ваяводы ведалi, што з шаснаццацi князёў сама меней трое ненавiдзелi яго i пры зручным выпадку не марудзiлi б забiць, астатнiя прынялi б такi ўчынак без абурэння, а можа i ўхвалiлi. Але зручнага выпадку заўжды насцярожаны Мiндоўг не дапускаў. Наезд таiў небяспеку i для княжатаў. Вялiкi князь меў неаспрэчныя магчымасцi паставiць усялякi ўдзельны полк пад знiшчальны ўдар мазураў. Дзеля ўзаемнай бяспекi ў выправе Мiндоўгу i малым князям трэба было затойваць нянавiсць i непрыязнасць у сэрцы на будучыню. Але розум не заўжды адужвае пачуццi...
Вялiкi князь нагадаў маладым паплечнiкам, што вадзiў сваю лiтоўскую дружыну на мазураў яшчэ паўвека таму. Пэўна яму было тады менш гадоў, чым зараз Даўмонту. Iхныя бацькi таксама былi маладыя, i вось гэтаксама ўсе збiралiся ля вогнiшча паслухаць старэйшых князёў. Добрыя тады ладзiлi наезды, суцiшылi мазурскi запал, ад адных толькi словаў "Лiтва йдзе!", "Яцвягi йдуць!" праймала мазураў жахам. А потым Конрад, бацька iхнага цяперашняга князя Земавiта, бяссiльны абаранiцца сваiмi кметамi, запрасiў у памагатыя крыжакоў, падараваў iм землi, выдзелiў крэпасцi, i зноў пайшоў на яцвягаў. Летась разам з немцамi мазавецкiя палкi ўпершыню прыйшлi вынiшчаць жамойць, прусаў, дайнову. Ды моцна памылiўся князь Земавiт, братаючыся з белымi апанчамi: крыўда без помсты не жыве. Таму i пазначае мазураў у гэты час Мерцва. Мазоўша дапамагала крыжакам нiшчыць нашыя вёскi, цяпер ёй давядзецца паплакаць крывавымi слязьмi i заплацiць сваiм дабром...
Напамiнак пра лупы ажывiў непраглядныя твары князёў, якiя не маглi забыцца на нядаўняе сяброўства вялiкага князя з тымi самымi крыжакамi. Немцы падаравалi Земавiту яцвяжскiя Судавы, а хто гэта быў дараваў немцам Жамойць? Цi гэта не Мiндоўгава пячатка вiсiць на дарчай грамаце? Лепш не згадваць пра мiнулыя гады i сканалых князёў - тыя крыжакам такiх дарункаў не рабiлi. Яны, iхныя сыны, зараз самi iдуць у наезд, а найпершая мэта наезду - лупы. Што здабудуць - тым узмацняцца. Багатыя лупы - удача князёў, залог адданасцi палкоў, дзеля iх i рызыкуюць жыццём простыя кметы. Цяпер князi ўзважвалi i запамiналi, што жадае ўзяць сабе, што пакiнуць iм iхны важар. А Мiндоўг, бачачы ў вачах князёў хуткую змену злоснай нязгоды цi крыўды на ўхваленне, думаў, што зашмат у гэтай княжацкай зграi галодных ратоў. Няўжо ўсе жывымi прыйдуць з гэтай вайны, гадаў ён? Хоць бы трацiну з iх пабiлi мазуры, баронячы свае двары. Гэтыя саслабеюць, тыя знядужаюць - меншы клопат на ягоную галаву...
Задуманае пакаранне Мазоўшы патрабавала, апроч знiшчэння войска i руйнавання паселiшчаў, забраць конскiя табуны. Князi абумовiлi, што гнаць табуны будуць стаёўнiкi з iхных абозаў, а пасля паходу коней падзеляць адпаведна сiле прыведзеных палкоў, але чвэртку коней возьме Мiндоўгавы канюшы Сiпайла ў табун вялiкага князя. Абознiкi таксама вывозяць збожжа i сена. Рыцарскiя даспехi i зброя, узятыя ў бiтвах, застануцца пры тых, хто ўзяў; зброя, захопленая ў местах, пойдзе палкам, што бралi гарады, але чвэртка трапiць у збраёўню вялiкага князя. Таксама i Мiндоўг падзелiцца лупамi, якiя возьмуць яго лiтва i наваградская русь. Быдла, калi хто мае патрэбу, пагонiць сам, пры сваiх абозах.
Дамовiўшыся, што палон i абозы з лупамi для дзяльбы трэба зцягваць да Ваўкавыска, князi раз'ехалiся ў свае палкi i дружыны. Тут кметы ўжо разбiралi з вазоў браню i дзiды, мацавалi да сёдлаў паходныя торбы з запасамi харчу i пустыя мяхi пад здабычу. Хто вастрыў меч, хто правiў лук, а ўсё падрыхтаваўшы, клаўся спаць, каб досвiткам бадзёра сядзець на канi.
2
Ранкам пятнаццаць тысячаў наезду перайшлi на рысях мазавецкую мяжу. Трапяталi ў паветры чырвоныя сцяжкi сотнiкаў, калыхалiся пастаўленыя пяткай на стрэмя дзiды, i трывалыя лiтоўскiя конi паскаралi хаду пад рэзкiя выгукi кметаў - "Хо!", "Хо!". Неўзабаве пачалi сустракацца на шляхах войска мазурскiя паселiшчы, i аддзелы, што йшлi наперадзе, спяшалiся вычышчаць двары ад мужыкоў, гвалцiць дзевак i збiраць убогiя лупы - вопратку, посцiлкi, зерне, кажухi. Наступныя дружыны рухалiся далей, разыходзiлiся развiлкамi да такiх жа асуджаных на разбурэнне вёсак.
Удзень ваяры Трайната ўзялi Вiзна, дзе захоўвалася данiна навакольнага жыхарства плоцкiм касцёлам. Не марнуючы часу, кметы спустошылi засекi i клецi, разрабавалi каплiцу, вывелi коней, перабiлi бальшыню мужыкоў i, пакiнуўшы за плячамi зруйнаваны замак, скiравалiся на Пултуск.
Ды ўсiх не заб'еш. У нейкую шчылiну праслiзгвае ўдачлiвы мазур i нясецца галопам ад месца бойнi да блiжэйшага жылля з крыкам "Ратуйся! Лiтва! Наезд!", а адтуль разлятаюцца вестуны да суседзяў. Сярод такiх удачлiвых апынуўся вiзнаўскi кашталян Якуб. За два днi ён дабраўся да Плоцка, i князь Земавiт даведаўся, што прыйшлi наваградская русь i лiтва, а iншыя ўцекачы паведамiлi пра прускую навалу i пра русiнскiя палкi князя Шварна Данiлавiча. Рабуюць, рэжуць, гвалцяць, паляць, пасля iх - нi коней, нi кузнi, нi збожжа, нi стажка жывёле.
Земавiт пачаў збiраць войска, аднак хутка з'ехацца ўладары не маглi трэба было затоiць ў лясах сем'i, быдла, схаваць зерне i нажытак. Пацiху падыходзiлi дружыны з Завiслення, а ў абыход лiтоўскiх палкоў падкрадвалiся дробныя рыцарскiя аддзелы. Толькi праз два тыднi Земавiт здолеў вывесцi пад сваiм сцягам войска ў пяць тысяч коней, з якiм i пайшоў насустрач Мiндоўгу. Земавiтава жонка, княгiня Гертруда, засталася ў Плоцку, прыняўшы на сябе ўмацаванне замка i горада перад магчымай аблогай, калi бiтва раптам будзе прайграная i князю давядзецца хавацца за сценамi, пакуль не прыйдуць посiлкi з Малапольшчы. Рыцарскага аддзела Земавiт жонцы не пакiнуў, i абаронцамi Плоцка засталiся мяшканцы i навакольныя веснякi, што шчыльна панабiлiся ў горад. Чамусьцi iм верылася, што за плоцкiмi гароднямi пад крылом княгiнi прасцей уратавацца ад лiтоўскага лiха, чым дзе-небудзь у пушчанскiх гушчарах, на недаступных выспах сярод дрыгвы. Разлiкi, што на абарону польскiх хрысцiянаў ад паганскага нашэсця зараз жа вырушыць Ордэн, не спраўдзiлiся - немцы цi не былi падрыхтаваныя, цi не жадалi ваяваць Мiндоўга сiламi ордэнскiх братоў. Можа, яны i цешылiся з бедства мазурскiх земляў.