Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Аргам үгы. Үрөөһэн нюдөөр юу харахабши. Харюулжа;ял5апан малаа алдажархёо һаа яахабшн, — гэжэ Шадамар барлаг нэгэ нюдөө аняад, нүгөөдөөрөө хараад хэлэбэ.
— Хүбүүн, хүбүүн! Ши малшан, би хаан. Хэмнай нюдэтэй "ябаa haa дээрэ гэжэ һананаш. Би шамда унажа ябапан морёо, үмдэжэ ябаһан хубсаһаяа үгэһүү. Намаяал эндээ һуулга, — гэбэ хаш. Арсажа байһан шэнги болоод, Шадамар барлаг мо-донһоо буулгуулжа, туламһаа гаргуулаад, хаанине хүлижэ, тулам руу хэжэ, модондо шагтагалжархёод, хубсаһыень үмдэ-*бэ, морииень унаба. "Баяртай" гЭжэ хэлээд, гэртээ харишоо.
Арса, жодоо асаруулһан Шалхагар баян шэнэһэнэй узуур-та түүдэг табиба ха. "Яагаабта, болиит. Би хаан хүн гээшэлби", — гэжэ тулам соо хашхарба.
— Үхэ саашаа, шамда мэхэлүүлһэм хүрөө,—тээд Шалха-тар баян барлагуудтайгаа арилшоо.
Одоош Шадамар барлагһаа үһөөгөө абааб. Энээнһээ хойшо. тэрэнэй мэхэдэ орохоёо болёоб гэһэн баян барлагай гэр асар-хаяа хоёр тэмээгээр тэдэнэй руу ошоо һэн гэхэ.
Шадамар барлагай газаа ошон гэхэдэнь, сэргэдэнь хадамал табло хазааргай, хажа мүнгэн эмээлтэй, шуһа улаац эээрд" моряк уиатай бай лай.
Гайхаһаар гэртэяь орожо ерэхэдэнь, Шадамар барлаг хам-6.1 торгом хубсаһа умдөвд, ташаалдажа һуугаа һэн ха. Баян n I угэеэ оложо ядан, уүдэндэиь байжа байжа:
— гурбан хартыш бэлшэр дээрэ шамайе шатаага*а пэмнайб. Нихэдэ" юугээ хаража байнабиб, — гэбэ.
— Арса жодоогой аднс ехэ. Тэрэнэй хусэндэ тэнгэридэ дэг-дэм. ошон гэЬээм ехын найр и ладан боложо байбал даа. Сэгээн Сэбдэг тэнгэриин Сэсэн гоохон басаганнинь убгэмнф-боло пал. холонхой гарымни барин гэхэдээ холодошоо. "Доодо тубидэтнай холоогүй зеелэн гартай хүн бии гү гээ һэн". 'Тиихэдэнь танннгаал заажа үгөөб. һайн моря угэжэ, гоёор хубса-луулаад, наашам эльгээбэл. Ошохол болоо гээшэт, — гэбэ.
Шадамар барлаг Шалхагар баянаа шатаажа, огторгойдо. тургөвгөед, орон нютагтаа амар жаргал тогтоогоо һэн ха.
43. АРНАЙ
Арнай ябана. Алаг моритэй, алган шар-гатай, алтан малгайтай, алтан дүгээтэй. Алаг мориндоо пуугаад, дуулжа ябна: "Алаг моритэйб, алтан шаргатайб, алтан малгайтайб, алтан дугээтэйб", — гээд. Тиижэ ябсаран нэгэ хун ушараад:
— Хэмши? — гэнэ.
— Нэрэеэ марташхээльби, — гэнэ. — Нэрымни хэлыш, алтан шаргаа ухэб, — гэжэ.
— Арнайш, — гээд, шаргайн абаад ябашана. Дугыгоо, морёо баряад ябжа ябна. Дахяад ушарна.
— Нэр'эш хэм? — гэнэ хун.
— Нэрэеэ марташхээльби! Нэрэйм хэлыш! — гэнэ.
— Арнайш! — гээд, алаг морииен абаад арилшана. Бала нэгэ хун ушарна:
— Хэмши? — гэнэ.
— Марташхээб нэрэеэ. Нэрэйм хэлыш! — гэнэ.
— Арнайш! — гээд, алтан душен абаад арилшана. Послед* ни алтан малгайтай ябжа ябна.
— Нэрэш хэм? — гээд дахяад хун ушараад һурна,
— Марташхээб нэрэеэ, — гэнэ. — Нэрэймни хэлыш! Алтан малгайяа ухэб! — гэнэ.
Алтан малгайин абаад арлишана. Юушье убэй болоод ябжа ябана. Нэгэ добуун дээрэ хубхай дала олоод убэртөө хэнэ. Нэгэ хүүнэйдэ хонохоёо орно. ~ Хонуулыт, — гэжэ.
— Хоныштаа!
— Мяхандатнай мяха хэхэдэ баабэй? — гэнэ. Мяханиин бусалжайна тогоои соо.
— Баабэй л даа! — гэнэ.
— Мяхантнай мяхаймни эдехэ бэй? — гэнэ.
— Мяхан мяхаа эдихымаал? Мяхан мяхаа эдеэ хадан, хара
донитэймди, тэрэ хара хонёо үгүүжэмдн. — гэнэ.
һэмээхэнээр хубхай далаяа шүлэн соон хээтьхэиэ. Абаха-
даа:
— Өө, мяханш Арнайн мяха эдншхөел! — гэнэ.
— Яһан гарба! — гэнэ.
Хара хонииен абаад арилшана. Хара хонёо хүтлөөд ябжа
ябна. Нэгэ хүүнэйдэ ошоно:
— Хонеоротной хонёо хаахыб?
— Хаагыштаа, — гэнэ.
— Хонидтнай хониим эдехэбэй? — гэнэ.
— Хонёд хонёо эдишхыймаал? Эдеэ хадан арбан хара хониим абаарай, — : гэнэ.^
Хонёо хаагаатьхана. һүни бодоод гараад, хонёо алаад иооһо-шуурһын үбэр хударын хуу будаад ожирнэ. Үглөө бодоод:
— Арнайн хони эдишхөөл хонидтнай, — гэбэ. Арбан хониин абаад арилшана.
Теэд нэгэ хүнэйдэ орбо. Үхэһэн эзы олоод боори, дээрһээ. Үхэһэн эзыгээ үүдэндэ түшүүлшхээд, ороод:
— Хүгшэмни хэрүүима, уһа эржайна, — гэнэ. — Уһа үгыт1 Хоёр басаганиин абаад гарба уһа.
— Байһаар хүгшэймни алхабэй бииза, эдэшнн? — гэнэ.
— Хүү алаашабэйма, мэни басагад, — гэнэ. — Алаа хадан, хоёр басагаймни абаашаад арил! — гэбэ.
— Арнайн хугшэн уһа уугыш! — гээд, түлхинэ. Унашана.
— Ээ, Арнайн хугшэн унашаба! — гэнэ.
— Ээ, хүгшэйм алаатьхабат! — гээд, хоёр басагаһын абаад
арилшана.
Хоёр басагайн абаашаад, хүгшэ хээд байна. Тиигээд, далан улаан үхэр харжайна нэгэ хун. Далан улаан үхэр харжай-хадан, "мэнии гээд буляалдахамнн> гэнэ хоёр хүгшэндөө. Нэгэ хүгшөө модони узуурта һуулгана, нүгаөдэ хүгшөе модонн оройдо гаргана.
"Хэнэйб?" — гэхэдэ, "бурханһаа һуралсаи" — гэхэб. "Минин" гээд далан улаан үхэры туухаб. Тиихэдэмни "мэни" гээд {тэрэ хүн) баһа үлдэхэ. Тиихэдэн "Дээдын бурханһаа һурал-саи" гэхэб. Модони оройдо Һууһан хүгшэндөө (хэлэбэ): "һү-сэрхэш Арнайн!" гээд. Доодын бурханһаа һуралсахада, баһа "Арнайн" — гээд һүсэрхэш гэнэ.
Тиигээд хугшэниин "Арнайн, Арнайн"! гэшхөөдаа, һүснр-хэдэн. Буруудаа туу-тууһаар, туу-тууһаар "доодын бурханһаа һуралсаи" — гэбэ. Доодын бурхан сэдэ хэнэйб?" — гээд һүсир-хэдэн:
— Арнайн, Арнайн! — гэбэ.
Далан улаан үхэрһы абаад ябашана. Тяигээд, хүрэнгэ ба-
W. Буряг" кие народные сказки
241
ряад, арши гаргаад, уужайна далан улаан үхэртэй болшоһои хүн. һоггоод дуулна:
Длаг моритой, алтан шаргатай яоаапам,
Нэрэеэ мартаад, хуу үгөөһэм!
Хубхай далаараан нэгэ хонитой болооһом,
Үхэһэн эзыерээн амьда хоёр эзытэй болооһом.
Далан улаан үхэрые буляалдаад абаапам! — гээд.
44. ЗОЛ ШОР ХОЕР
Урайхада нэгэ ехэ баян хүн байна. Тэрэ баян хүндэ нэгэ үбээтэй хүн хүдэлнэ юһэн ёлсоо. Юһэн ёлсоо хүдэлөөд байхадаа, ходо үрэдэ ороод байна. Үси хүбүүһээ тэжээхэеэ болишоод байна. Ган гэхэ нохой үбэй, газар гэшхэхэ адуу үбэй хүн байна. Нэгэтэ тэрэ үбээтэй хүн баян хүүнэй таряаинь хадажа байхадаа, пүни һарайн сагаанда баян хүнэй газар дээгүүр хоёр бишайхан хүбүүд гээрһэн хооломсоһиин түүгээд, боодолгодон хабшуулжа ябана.
Тиихэдэ тэрэ үбээтэй хүн тэрэ хоёр хүбүүе угаа ехээр гай-хана. Өөһэни мүр дээр гээрэһэн холомсодиин түүгээд, өөһэни бооһон боодолгодон хабшуулажа ябана.
Тиихэдэ тэрэ хүн бухаллаһан бухалдаа хороод, һуужа байна. Тэрэ хоёр бишайхан хүбүүд өөһэни хажууда хооломсоёо түү-түүһээр ерэнэ. Өөһэни хорголоод һууһан бухалда ерэхэдэн, хорголжо һууһан хүн тэрэ хоёр бишайхан хүбүүһиин баряад* тина. "Энэ юудэбтэ? Хүнии гээһэн хооломсые түүгээд, бухал-дам хабшуулажа ябаха". Тиихэдэнь тэрэ хоёр хүбүүниин хэлэнэ:
— Ьндэ баян хүни Золынабди, гээһэн унагааһан, бойбол-гопынь ходо гультахажа ябаашимди, — гэнэ.
Тиихэдэн тэрэ үбээТэй хүн: Vft-~"*HaMAa Зол биимии, минии Зол хааным? — гээд тэрэ
диии ^5Й?Н ^ҮТшэ ^энһээн баряад үктээйэ. Тэдэ хүбүү-динн үоээтэй хүндэ хэлэнэ:
— Шамда Зол үбэйма, шамда Шор байхыма.
— Тэрэ Шорһоон би хайшша һалхиимби? — гэжэ һүрна Тиихэдэн тэрэ хоёриин хэлэнэ:
— Энэ баян хүнэй таряйинь ЙШ JS шөө тээгээд, городто ороо һааш, т1нЭнДвд- Ш хүг-малтахадашни нэгэ хүндэ сэнтэйГшулүүн ^"^*^
Тэрэ шулуугаа абаад, тиимэ ехэ "ЩИ Я! гараха чадашпи, тэндэ шинии Зол харЩх! Та**"ьтанда |Щ рөөд газаа гараад байхадашни, Шоршни~с^~~Ш И?аад уилажа һууха Тэрэ Шороо барк! Иш1^@Ш Ш тээ хүни ябахабой. газарта зоогоЬ халаа. Ш Ш һалахаш. ^ хадаа' тиибэл Шорһоон
Тэрэ хоер хүбүүнһээн хүүри""аб хойшо тэрэ үбээтэй хүн баян хүнэй таряаин ИЯРИ абаад, баян хүнтеэн хараалдана. Тэрээнһээ хойшо городто түхөөрнэ. Хүнһээ хоёр мориНИН Т дүРрбэ хүбүүһээ һүни түхеергэжэ W.^^^ гаад үүдээ хүшөөд байхадан, тур соон юумэ ВЯ
багайндлиима. "Энэ хэн уилахиимтеэ. — гээд, турдаа ороно Ороходон соол дээрэн зай бишайхан һая гарһан багайндлиима улаахан нүсэгыма уйлажа һууна.
